Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A R A S T U F A L S A F A S I
A g a r m u l o h a z a b i z u c h u n t a x m i n i y b o i s a , u h o l d a b u
m u l o h a z a , m u l o h a z a n i n g o ‘zi u c h u n iz l a n a d i g a n n a rs a g a
a y la n tir u v c h i h a q iq iy i z l a n a d ig a n ( n a r s a ) n i m a n t i q a n keltirib 
c h i q a r a d i g a n m u l o h a z a m i y o k i y o ‘q l i g i n i q a n d a y
t e k s h i r i s h i m i z m u m k i n b o i a d i ? A r a s t u , fik rla sh s h a k l i n i
te k s h ir is h o ‘z m a v z u s i boM gan m a n t i q s a n ’ati t a r i q a t i d a n
b ir in in g u su lla rin i t u s h u n t i r a d i . U r u h i y a t d a fikr, h a q iq iy yoki 
s o x ta b oM m ay tu r ib va y a n a , a g a r a l b a t t a h a q i q i y yoki s o x ta 
boMsa, q a n d a y p a y d o boMishini t u s h u n t i r a d i . Bu h o l a t l a m i n g
b a r c h a s i u n i n g y u q o r i d a a y tib o ‘ti l g a n “ K ito b a l - i b o r a t u n ” 
risolasida ta 'k i d etib o ‘tiladi. S h u b ilan birga A rastu , o 'q itis h d a
f o y d a l a n i l a d i g a n h a r b ir s a n ’a t d a g i h a r b i r s u h b a t - d i a l o g
s h u q a t o r i , y o o ‘q i t i s h d a y o k i s o fis ta k ( s u f s t a n s i y a ) d a va 
o ‘q itis h n i q a b u l e t i l m a g a n i d a e r is h ila d ig a n m a q s a d g a bois 
b o M i s h i n i t u s h u n t i r a d i . B u l a r n i n g h a m m a s i y u n o n c h a
“ A n a l i t i k a ” , a r a b c h a “ K ito b fi a l - q i y o s " n o m l i riso la sid a ak s 
e tg a n .
A ra s tu , u m u m a n o l g a n d a b ilim n im a lig in i, ilm i y a q in iy a
n im a l i g i n i , u n i n g o ' z i q a n d a y sifatlarg a ega, u n i n g q a n c h a
xillari b o rlig in i t u s h u n t i r a d i , A r a s tu ilm i y a q in iy a , n a r s a n i n g
b u y u m n i n g m a v j u d l i k u c h u n m a v j u d e k a n l i g i n i va n a r s a
z o t i n i n g m avjudligi tufayli m avjudligi h a q i d a h a m d a , b u bilim
n e c h a xilga boMinishi h a q id a , gapiradi. U , b ilim n in g o 'z i n im a , 
u n i m a d a n p a y d o b o 'l a d i va u n i m a u c h u n z a r u r d e g a n u c h
h o ln i s a n a b o 't a d i .
A r a s tu , ilm i y a q i n i y a n i n g x illa rid a n biri m a v ju d b o 'lg a n
m u q a d d i m o t l a r q a n d a y b o 'l i s h i k e ra k , u s h b u iz la n ila d ig a n
va m u q a d d i m o t l a r n i m u j a s s a m e tu v c h i m o d d a l a r v a m a v ju d
n a r s a l a r o ' z i n im a lig in i, u l a r n i n g h o la tla ri x u d d i s h u h o la t, 
s h a r t- s h a r o itla r i x u d d i s h u s h a rt-s h a ro itlig in i va u la r, m u m k i n
m a v j u d v a m u m k i n n o m a v j u d z a r u r i y m u q a d d i m o t l a r n i
b a r t a r a f e t u v c h i m o d d a l a r g a b o r i b m u j a s s a m b o 'lis h lig in i 
h a m d a i m k o n i y ( e h t i m o l i y ) va m u m k i n i y m u q a d d i m o t l a r
o r q a l i ilm i y a q i n i y a g a e r i s h i b b o 'l m a s l i g i n i t u s h u n t i r a d i .
S h u n d a y q i l i b n a r s a n i n g m a v j u d l i g i n i t a y y o r l a y d i g a n
m u q a d d i m o t l a r u l a r d a n n a r s a n i n g borligi sa b a b la ri, h a q i d a
y o k i u n i n g m a v ju d lig i h a q i d a g i b i l i m n i o l g a n i m i z u c h u n
o 'q i t i s h n i n g a s o s in i ta sh k il e ta d i va n a r s a n i n g “ m avjudligi 
s a b a b l a r i ” yoki “ n a r s a n i n g m a v ju d iy o ti a s o s i” d e b a ta la d i.
i n

---

A B U N A S R F O R O B IY
U y a n a , i z l a n ila y o tg a n d a b u m o d d a l a r n i n g qaysi xillari va 
ilm i y a q in iy a n in g qaysi xillari borligini va z a r u r iy m a v ju d
n a r s a la r n in g b i r o r xilida ilm a l - y a q i n i y a n i n g h a r q a n d a y xili 
b o l i s h i m u m k i n e m a s l i g i n i a y t i b o ‘ta d i. A g a r n a r s a n i n g
m avjudligi asos va s ab a b a lrg a ega boMmasa, b u n a r s a n in g n ega 
m a v ju d e k an lig i h a q i d a ilm a l- y a q i n i y a g a e rish ib boM m aydi, 
a m m o n a r s a n i n g m a v ju d lig i b o r e k a n , i l m - a l - y a q i n i y a g a
yetishsa boMadi.
A ra s tu . ilm a l - y a q i n i y a n i o ‘ziga j o e tg a n b u m o d d a l a r va 
m a v j u d n a r s a l a r n i o ‘r g a n u v c h i s a n ’a t n i n g m o h i y a t i ,
n i m a l a r d a n i b o r a t l i g i n i t u s h u n t i r a d i . U , ilm i y a q i n i y a g a
e ris h is h g a i m k o n i y a t b e r m a y d i g a n , m a v ju d n a r s a la r n i o ‘z id a
j o e tg a n z a r u r iy m u q a d d i m o t l a r b ila n , z a r u r iy va im k o n i y
( e h tim o liy ) m u q a d d i m t o l a r n i b a r t a r a f e tish g a vosita boMgan 
m o d d a l a r d a n fo y d a la n ib , u la r n i ( m o d d a l a r n i ) tah lil e tu v c h i 
s a n ’a t l a r n i n g o ‘r tasidagi farq n i k o ‘rsatad i. A ra stu b u s a n 'a t n i
“ falsafa" d e b ataydi.
A ra s tu , falsafa d e b a t a lu v c h i b u s a n ’a t d a n ta s h q a r i b o s h q a
s a n ’a tla r h a m b o r va h a r b i r s h u s a n ’a tg a (falsafaga) ta q lid
etu v c h i, h a m d a b i l i m l a m i , a m a lla r n i c h u q u r o ‘rganishni qabul 
e tg a n b o s h q a s a n ’at h a m falsafa s a n ’a tig a o ‘xshashligi tufayli 
falsafa deyiladi, d e b tu sh u n tirad i. Bu xud d i farishta ismli o d a m ,
yoki fazilatli o d a m o ‘z x a tti- h a r a k a tl a r i b ilan farish ta g a y o x u d
fazilatli o d a m g a o ‘x s h a s h n i ista g a n ig a o ‘x sh a y d i. I n s o n n i n g
o ‘z z o tig a ( m o h i y a t i g a ) va faoliyatiga boMgan m u n o s a b a t i ,
f a z i l a t n i n g o ‘z asl m o h i y a t i g a va a m a l l a r i g a (fa o liy a tig a ) 
m u n o s a b a t i s ifa tid a k o ‘rilgani u c h u n o ‘z n o m i b ila n a talad i. 
S h u n g a o ‘x sh ab , b o s h q a s a n 'a t l a r o ra s id a falsafa h a m o ‘z n o m i 
b ila n a t a l a d i , c h u n k i u, s h u s a n ’a t g a o 'x s h a s h l i g i n u q t a i
n a z a r i d a n va u n i n g h a q i d a s h u s a n ’at sifatida q a n d a y fikrda 
boMinsa o ‘s h a d a ra ja d a ataladi.
A ra s tu , b u s a n ’a t n i n g q a n c h a boMim va xillari b o rlig in i, 
h a r b i r xili n i m a l a r d a n ib o r a tlig in i, u l a r n i n g m o h i y a t i n i ,
u n i n g h a r b ir xili m o d d a l a r va m a v ju d n a r s a l a r n i n g qaysi 
xillarin i o ‘r g a n a d i , u b ila n (falsafa b i l a n ) m a x s u s bogMiq 
iz la n ila d ig a n la ri m a q s a d la r i q a n d a y , u n i n g m u q a d d i m o t l a r i
q a n d a y , iz la n ila d ig a n la ri va u n d a g i m u q a d d i m o t i avvallari 
q a n d a y boMishi k e r a k e d i , b u s a n ’a t n i n g h a r b i r x i l i d a n
112

---