Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A R A S T U F A L S A F A S I
b u n g a , b u t u n k o i n o t n i ta s h k il e t g a n b a r c h a boM aklarni va 
u l a r n i n g a s o s la rin i b i l m a y t u r i b erish ib boM m aydi. Biz, b u
m a q s a d o ‘zi n i m a d a n ib o ra t e k a n lig in i, q a n d a y lig in i, n i m a
tufayli va n i m a u c h u n u m a v ju d lig in i b ilis h im iz k erak . Bu 
b u t u n k o in o tn i tashkil e tg a n b a r c h a n a rs a la r m a jm u a s ig a h a m , 
u n i n g h a r b ir boMagiga h a m ta a llu q lid ir.
I n s o n g a ikki n a rs a xos. U l a r d a n biri — t a b i a t d a n o lin g a n , 
b o s h q a s i - n i y a t ( x o h i s h ) b o ‘y i c h a . A g a r b i z t a b i a t d a n
o l i n a d ig a n b a r k a m o l l i k va sh u b a r k a m o l l i k m a h s u li boMgan 
m a q s a d h a q id a b ilis h n i x o h la s a k , u h o ld a biz s o ‘nggi m a q s a d i 
in s o n boMgan t a b i a t u m u m l a s h m a s i h a q i d a b ilis h im iz k e ra k
bo M ad i, ( o ‘z n a v b a t i d a ) i n s o n n i n g o ‘zi h a m s h u k o i n o t
m aq sad lari u m u m l a s h m a s i n i n g fitriy qism idir. D a r h a q iq it, a g ar 
k o i n o t ta b ia tg a ta a llu q li boMsa va u n i n g k o ‘p l a b boMaklari 
h a m t a b i a t a s h y o l a r i g a k irs a , u h o l d a , t a b i a t a n k o i n o t n i
bildim vchi h a m m a narsa — b u tu n i yo boMagini va u n d a n insonga 
t a b i a t a n x o s b o M g a n i h a q i d a , t a d q i q i o t , m u l o h a z a va 
o 'r g a n is h orq ali a y rim fikrlash k erak boMadi. B u n d a y ta d q iq io t 
“ t a b iiy fik r la s h ” d e b a ta la d i. I n s o n g a va b o s h q a n a rsa la rg a
ta a llu q li n iy at x o h is h o r q a li, h a m d a n iy at h o s ila la r id a n kelib 
c h iq a d ig a n xos n a rs a la r t a d q i q o t , m u lo h a z a va o ‘rg an ish orqali 
k o ‘rib c h iq ila d i va u “ ir o d a g a a s o s la n g a n i n s o n iy b i l i m ” d e b
a ta la d i. Bu h o la t b a s h a r iy a tg a ta allu q li boMgani u c h u n b ir
o d a m g a h a m t a a llu q lid ir.
A g a r i n s o n y a r a tilis h in in g m a q s a d i boM m ish b a r k a m o l l i k
in s o n g a f a q a t t a b i a t a n xos boM ganida va fa q a t yaxshi niyat 
b i l a n a m a l g a o s h i r i l g a n i d a e d i , u h o l d a b a r k a m o l l i k k a
y e tis h tiru v c h i faoliyat va h a y o t tarzi faq at c h i n i n s o n iy fazilat, 
e z g u ish la r va fa o liy a tla r g o ‘zal h a y o t tarzi boM ur edi. A m m o
in s o n n i u sh b u b a r k a m o l l i k d a n m a h r u m e ta d ig a n h o la tla r h a m
b o r , u l a r in s o n iy b oM m agan fa o liy a tla r va h a y o t tarzi boMib, 
u l a r y a r a m a s , x u n u k v a y o m o n i s h l a r h a m d a y o m o n
fa o liy a tla rd ir. Biz u l a r d a n qaysi b irla rin i q a b u l e t i s h i m i z va 
qaysi b ir la r id a n o ‘z i m i z n i olib q o c h i s h i m i z k era k lig in i bilib 
o lis h im iz z a r u r boMadi.
A g a r in s o n g a t a b i a t a n x o s boMgan b i r o r n a rs a v aq t oMishi 
b ila n n iy at va e rk in ta n lo v g a o ‘tsa, u h o l d a a w a l u n g a ta b ia ta n
ta a llu q lis in i, k e y in e sa e r k i n t a n l o v o rq a li o ‘z la s h tir g a n in i
107

---

A B U N A S R F O R O B IY
tahlil etish k e ra k boMadi. D e m a k , a g a r in s o n g a niyat va erk in
t a n l o v o r q a l i ta a l l u q l i boM gan yoki u l a r ( n i y a t va e r k i n
t a n l o v ) n in g ik k isin in g h o s ila sin i a n iq la s h m u m k i n boM masa, 
u h o ld a d a stla b in so n g a t a b ia ta n xos fazilat tahlil etiladi. In so n
y etish ish i z a r u r boMgan va o ‘zi u c h u n u n i bilishi s h a r t d e b
q a b u l q ilin g a n b ilim n i ilm a l - y a q in iy a ( i s h o n c h ih n i) deyiladi. 
I n s o n g a t a b i a t a n va n iy at o rq a li m a n s u b n a r s a la r n i, ilm a l- 
y a q in iy a t a d q i q e t g a n l a r n i n g b a r c h a s i ni in so n d a s t u r u l a m a l
e tishi k e ra k boMadi.
S h u n d a y qilib, A ra stu n in g fik ric h a , in s o n avvalo ilm al- 
y a q in iy a n i, b u ilm n in g s a l m o q j i h a t i d a n q a n c h a lig in i, q a n d a y
x illa r i b o r l i g i n i , q a n d a y m a v z u l a r n i o ‘r g a n i s h i n i , u n i n g
i z la n a y o tg a n m a q s a d l a r b ila n q a n d a y qilib va n i m a l a r tufayli 
m u n o s a b a t i b orligini bilib olish kerak. Q a y e r d a va q a n d a y
qilib va n i m a d a n u la r p a y d o boMadi? Ilm a l- y a q in iy a n i ta d q iq
e tish p a y tid a q a n d a y t o ‘siqlar, q a rs h ilik la r boMishi m u m k i n ,
b u q a r s h ilik la r n in g o ‘zi n i m a l a r d a n ib o ra t? I lm a l- y a q in iy a n i 
o ‘r g a n i s h n i n g q a n d a y s h a k lla ri b o r , u n i o 'q i t a d i g a n l a r bu 
s h a k l l a r n i n g q a y s i b i r i d a n f o y d a l a n a d i l a r , h a q i q i y ,
is h o n c h lilik n in g qaysi d a ra ja va t u r k u m la r i ishlatiladi, e ’tiq o d , 
i s h o n t i r i s h n i n g h a m d a t a s a v v u r n i n g s h a k l l a r i d a n o 'q i t i s h
d a v r id a fo y d a la n ila d im i? Ilm a l- y a q in iy a n i o ‘rg a n ish va uni 
id ro k e tish q o b iliy a ti ni b a x sh e tu v c h i s a n 'a t , q a n d a y s a n ’at, 
u n i m a l a r d a n ib o ra t, b u s a n 'a t la r n in g q a n c h a tu rla ri b o r, 
u l a r n i n g h a r biri o ‘zi q a n d a y ? O ' r g a n i s h n i n g b o s h q a h a m m a
tu rla ri b o ‘y i c h a q o b iliy a t b e ru v c h i s a n ’a t n i m a l a r d a n ib o ra t?
S o ‘n g r a A r a s t u , t u r l i t u r k u m , d a r a j a d a g i o d a m l a r n i
q a n d a y , n i m a l a r g a , b i l i m l a r n i n g q ay si t u r l a r i g a o ‘r g a tish
zaru rlig in i t u s h u n t i r a d i , toki h a r b ir in s o n o lzi in tila y o tg a n
m a q s a d n i yaxshi t a s a w u r etsin , k o ‘r - k o ‘r o n a j a h o l a t d a q o lm a y
sh u b ilim n i o ‘ziga r a h n a m o , d a s t u r qilib olsin.
K e y i n u , b a h s l a r d a n k e l i b c h i q a d i g a n s o f i z m l a r
n i m a l i g i n i , u l a r n i m a l a r b ila n uzviy bogMiqligini, q a n c h a
tu rla ri b o rlig in i, q a n d a y lik la r in i t u s h u n t i r a d i . T u rli s o f iz m la r
t a ’sirida boMgan in s o n n in g y o m o n xislatlari va holatlari h a q id a
m is o lla r k e ltira d i, s o f i z m l a r n i n g qaysi tu rla ri q a n d a y xislatlar 
t u g ‘d ir is h in i к о ‘rib c h i q a d i . K e y in u , b u x isla tla r va h o l a t l a r
108

---