Фуат рясулов

 89 
adlanır. Bu  xərclər məhsul  buraxılışının həcmindən asılı deyildir. 
Məsələn,  gözətçinin  məvacibinə   diqqət  yetirək.  Onun  vəzifəsi  fabriki 
 
qorumaqdır. Onun maaşı fabrikin işləyib-işləməməsindən, orda  ayaqqabının çox və 
ya az istehsal 
edilməsindən asılı deyildir.  O öz işini yerinə yetirir - ərazini  qoruyur və 
buna 
görə də sabit əmək haqqı alır. 
Və yaxud fabrikin icarəyə götürdüyü  sex binalarına  nəzər salaq.  Hətta  fabrik 
h
ansısa  dövrlərdə  işləməsə  belə   icarəyə   götürdüyü   tikiliyə  görə  haqq  ödəməyə 
 
məcburdur. 
Fabrik  üç 
növbədə  işləyib,  daha  çox  ayaqqabı  buraxsa  da  belə  bu  haqqın 
məbləği dəyişməyəcək. 
Başqa  bir  misal  kimi  telefona  görə   abonent  haqqını  göstərək.  Yenə  də  əvvəlki 
misallarda 
olduğu kimi onun məbləği  fabrikin  istehsal  etdiyi  məhsulun  həcmindən heç 
 
cürə asılı  deyil. 
 
 
 
 
 
 
Sabit 
xərclər müxtəlif  formalarda olur və firmalarda adətən  onu ümumi  qaimə 
xərcləri adı  ilə rəsmiləşdirirlər. Müasir xarici  iqtisadi ədəbiyyatlarda sabit xərcləri 
 FC-
lə  (Fixed cost) işarə edirlər. 
Firmanın  məsrəfləri  ilə   bağlı   tədqiqatımızı  davam   etdirəndə   sabit  xərclərlə 
yanaşı, dəyişən xərclərin də mövcudluğunu aşkara çıxarırıq. Dəyişən xərclər  barədə 
yəqin ki, sizdə artıq müəyyən təsəvvür  yarandı. Belə xərclər məhsul buraxılışının 
h
əcmindən asılı olaraq dəyişir. 
Tutaq ki, h
ansısa ayaqqabı sexində gündə  30  cüt ayaqqabı tikilir. Sexin sahibi 
isteh
salın  həcminə  uyğun  miqdarda  dəri,  yapışqan,  mıx,  rəng  və  sairə  alır.  İşçi 
götürür 
və onlara əmək haqqı verir. 
Əgər,  sahibkar  bir  müddətdən  sonra  gündəlik  istehsalını  45  cütə  qaldırmaq 
qərarına  gəlirsə,  onda  lazım  olan  resurslar,  o  cümlədən  dəri,  rəng  və  s.  bəs 
etməyəcək. Buna görə,  daha çox material almaq zərurəti yaranacaq. Tezliklə, ikinci 
növbəni təşkil etmək üçün yeni işçilər götürmək  tələb olunacaq. Bu o deməkdir ki, 
45  cüt 
ayaqqabı  istehsalının   xərcləri    30   cüt   ayaqqabının  buraxılışına  nisbətən 
 artacaq. 
 
 
 
 
 
 
Bu 
xərclər  bir   neçə  dəfə  dəyişə  bilər.   Onun   dəyişməsinin  həcmi  istehsalın 
Сабит (фикся едилмиш) хяръляр о хяръляря 
дейилир ки, онларын юлчцсц мяhсул бурахылышынын 
hяъминдян асылы дейил. 
 
Дяйишян
 
хяръляр о хяръляря дейилир ки, 
онлар мяhсул  бурахылышынын  hяъминдян 
асылы олараг  дяйишир. 
 

---

 90 
h
əcminin  artıb - azalmasından  asılıdır. 
Dəyişən  xərclər  istehsalın  miqyasından,  xammal,  materialların  qiymətindən, 
işçilərin  əmək haqqın səviyyəsindən və s.-dən  asılı olaraq dəyişir. Adətən, onu VC 
(variable cost) 
ilə  işarə edirlər. 
Sabit 
və dəyişən xərclərin məbləğinin cəmi ümumi xərcləri təşkil edir. 
Ümumi  
xərclər  isə  TC (total cost) ilə işarə olunur. 
Daha 
doğrusu, ümumi xərcləri  hesablamaq  üçün aşağıdakı şəkildə düstur tərtib 
olunur. 
 
TC=FC+VC 
 
Sabit 
dəyişən  və  ümumi  xərclərin  qrafiki  aşağıdakı  kimi  təsvir  olunur.  (Bax: 
şəkil 23-ə) 
 
 
 
P 
 
 
 
TC 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
     VC   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
FC 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
     Q 
Şəkil 23. Sabit, dəyişən və ümumi xərclərin qrafik təqdimatı 
 
Bütün  bu 
məsrəf anlayışları ilə yanaşı satılmış məhsuldan əldə edilmiş vəsaitin 
nə qədər  sərfəli olmasını  öyrənmək  üçün bir məhsul vahidinin istehsalçıya neçəyə 
başa gəldiyini də müəyyənləşdirmək vacibdir. Belə olan halda, sual olunur: bir cüt 
ayaqqabının dəyərini necə müəyyənləşdirmək olar? 
Bu 
məqsədlə  ümumi  istehsalat  xərclərini  istehsal  olunmuş  ayaqqabının 
miqdarına bölmək tələb olunur. Bu zaman alınmış nəticə, yəni bir məhsul vahidinə 
çəkilən xərc orta ümumi xərc adlanır və ATC (average total cost) ilə  işarə  olunur. 
ATC = AT / Q 
Biz  orta  ümumi 
xərclərin  hesablanmasını  ona  görə   vacib  hesab  edirik  ki,  bu 
metodikaya 
uyğun  olaraq, həmçinin  orta   sabit  (fiksə   edilmiş)  xərcləri  (AFC)  və 
 orta  
dəyişən xərcləri (AVC) hesablaya bilək. Belə olan halda,  yuxarıda  göstərilən 
formul 
əsasında  orta ümumi xərcin düsturunu  aşağıdakı  kimi  yazmaq olar. 
 
ATC= AFC+AVC 
 

---

 91 
Orta  ümumi 
xərclər  orta  sabit  xərclərlə  orta  dəyişən  xərclərin  cəminə 
bərabərdir. 
Xərclərin   siyahısı   bununla  bitmir.  Bəzən  istehsalçını  başqa  bir  xərc  də 
 
maraqlandırır  ki, ona da marjinal və ya son hədd xərcləri deyilir. 
 
 
 
 
 
 
Bizim 
nümunəmizdə bu əlavə bir cüt ayaqqabı istehsalına lazım olan xərcdir. 
Bu 
deyilənləri daha  aydın  şəkildə  izah  etmək  üçün  12-ci  cədvəlin  köməyi  ilə 
 
ayrı-ayrı xərclərin məzmununu ətraflı  surətdə öyrənək. 
 
Cədvəl 12 
Sabit, 
dəyişən və marjinal xərclər 
Buraxılışın 
miqdarı 
Q 
Sabit 
xərclər 
FC 
Dəyişən xərclər 
VC 
Ümumi 
xərclər 
TC 
Marjinal 
xərclər 
MC 
1 
2 
3 
4 
5 
0 
100 
0 
100 
900 
30 
100 
900 
1000 
50 
31 
100 
950 
1050 
40 
32 
100 
990 
1090 
35 
33 
100 
1025 
1125 
30 
34 
100 
1055 
1155 
35 
35 
100 
1090 
1190 
60 
36 
100 
1150 
1250 
75 
37 
100 
1225 
1325 
85 
38 
100 
1310 
1410 
- 
 
12-ci 
cədvəl  vasitəsilə  10  müxtəlif  variantda  ayaqqabı   istehsalı  üçün  xərc 
göstəriciləri ilə  tanış olaq. 
1-ci  sütunda-   isteh
salın səviyyəsi, daha doğrusu buraxılmış ayaqqabı  cütünün 
miqdar  
göstəricisi verilir. Onu  Q  hərfi ilə işarə   edək. 
2-ci sütunda - sabit 
xərclər verilir və göründüyü  kimi  onun  məbləği istehsalın 
istənilən səviyyəsində dəyişmir. 
3-cü   sütunda  - 
dəyişən   xərclər  təqdim  olunur ki,   o  əksinə  olaraq  istehsalın 
səviyyəsi yüksəldikcə daha da artır. 
4-cü  sütunda  -  ümumi 
xərclər  təsvir  edilib.  Onun  dəyəri  2  və  3-cü  sütunların 
cəminə bərabərdir. 
5-ci  sütunda  -  marjinal 
xərclər  verilir.  Bu  göstərici  əlavə  bir  cüt  ayaqqabının 
neçəyə  başa gəldiyini  ifadə edir. 
М аржинал
 (
сон
 h
ядд
) 
хяръ
-
ялавя
 
бир
 
мя
h
сул
 
ва
h
идинин
 
исте
h
салы
 
цчцн
 
тяляб
 
олунан
 
ялавя
 
хяръдир
.  
 

---