G abduraxmanova
Yüklə 288 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Anofeles
avlodiga kiradigan chivinlam ing 400 dan ortiq turlari mavjud bo‘lib, shulardan 25 -3 0 ta turi bezgak kasalligi qo‘zg‘atuvchilarini tashuvchilari hisoblanadi. 0 ‘zbekitonda bezgak chivinlarining 8 ta turi aniqlangan boMib, shulardan asosan Anopheles sacharovi, An. superictus va An. pulcherri- mus turlari bezgak kasaligini tarqatuvchilaridir. Olimlarimizning ma’lu m otlariga qaraganda bezgak paraziti Respublikam izda asosan, Surxan- daryo, Qashqadaryo, N avoiy va Toshkent viloyatlarida ham da Farg'ona vodiysida odam lar orasida kam boMsada uchrab turadi. Respublikam izda bezgak kasalligi ayniqsa, Tojikiston bilan chega- radosh boMgan Surxandaryo viloyatining Sariosiyo va Uzun tumanlarida odamlarda tez-tez uchrab turadi. Bezgak kasalligi Respublikamizga asosan Tojikiston va Afg‘oniston orqali kirib kelish xavfi katta. Bezgak- ning kasallik manbai bem or va bezgak chivini hisoblanadi. Bezgak kasalligini q o ‘zg‘atuvchisi odam organizm ida 10-14 kun (ba’zan, bir yil va undanda ko‘proq) boMib, kasallik belgilarini qo‘zg‘atmasligi mumkin (inkubatsion yoki yashirin davri). Kasallik to ‘satdan boshlanadi, bemorda isitm a ko‘tariladi, tanasi junjiydi, qaltiraydi, keyin qaltirash bosilib, harorati ko‘tariladi. (4 0 - 41 C), bemor qizarib ketadi, nafas olishi qiyinlashadi, halloslaydi va boshi qattiq og'riydi. Isitma bir necha soat tutadi. So‘ngra harorat tez pasayib, bir maromga tushadi. Shu payt bem or qattiq terlaydi, ertasiga o‘zini sogMom his qiladi. Keyin yana xuruj tutadi va bu qayta-qayta takrorianadi. 84 Bezgak tutayotgan bem om ing qoni tekshirilganda, bezgak plazmo- diylarini topish mumkin. Bezgak tutavergach, plazmodiylar qizil qon tanachalarini parchalashi sababli bemor kamqon bo‘lib qoladi, ta!og‘i va jigari kattalashadi, oq qon tanachalari ancha kamayadi. Bezgak davo- lanmay, kasallik uzoq davom etganda bem om ing tinkasi qurib, mehnat qobilyati susayadi, bolalar o‘sish va rivojlanishidan orqada qoladi. Odamlami chivin chaqishidan saqlash uchun badanga chivinga qarshi kremlami surish, yozda pashshaxonalardan foydalanish lozim. Kasal langan bemorlar esa delagin, primaxin, xinin kabi preparatlar bilan davolanadi. Gambuziya balig‘idan foydalaniladi. Suvda bezgak chivin- larining tuxumi, lichinkasi va g‘umbaklarini yo‘qotish uchun deltafos, fyuri, baeteks, nureel-D va boshqa insektitsidlar ishlatiladi. P iro p la z m id a la r (P iro p lasm id a) k en ja tu rk u m i vakillari sut- emizuvchilam ing qonida parazitlik qiladi. B u kenja turkum vakillarining rivojlanishi ham 2 ta xo‘jayinda, ya’ni asosiy xo4jayinlari qon so‘ruvchi yaylov kanalari va oraliq xo‘jayinlari - turli uy va y ow oyi sutemi- zuvchilarda o‘tadi. Bu kenja turkumga 170 dan ortiq tur kiradi. 3 ta oilasi bor: 1. Babezidlar (Babesidae) oilasi. 2. Teyleridlar (Theileridae) oilasi. 3. Piroplazmidalar (Piroplasmidae) oilasi. Q o ram o l babeziyasi babeziidlar(B abesiidae) oilasiga kiradi. Shakli yakka va ju ft noksimon, tuxumsimon, halqasimon va amyoba- simon. Noksimon shakllari asosan hayvonlarning eritrositlarida juft-juft boMib joylashib parazitlik qiladi. Kattaligi 1,5 - 2 , 4 mkm (12-rasm). v G 12-rasm . B ab ezid lar (B abesiidae)oilasi v ak illarin in g e ritro s ita r sh ak llari: A-Babesia bigemina; B-Babesia bovis; V-Babesia divergens; G-Babesia sp. Babeziyaning asosiy xo‘jayini yaylov kanalari v a oraliq xo‘jay in- lari turli uy hayvonlari hisoblanadi. Babezioz qo‘zg‘atuvchisini Ixodes ricinus, Boophilus bovis, Rhipicephalus avlodi turlari va boshqa tur yaylov kanalari tarqatadi. Bu kanalam ing urg‘ochilari kasallangan m ollardan qon so'rganda, kasallik qo*zg‘atuvchilarini o‘zlariga yuqtiradi. K asallik qoczg ‘atuv- chilari voyaga yetgan kanalardan ulaming keyingi avlodiga, ya’ni tuxum- lariga ham o ctadi. Kanalar barcha rivojlanish davrlarida, ya’ni lichin kalik, nim fa va imago davrlarida ham kasallik qo‘zg‘atuvchilarini m ollarga oMkazishi mumkin. Lekin asosiy kasallik qo‘zg‘atuvchisini yuqtiradigani - voyaga yetgan kanalar hisoblanadi. K analar bir yilda bir m arta generatsiya beradi. Qoramollar eritrositi babeziya bilan 7 -1 5 % zararlanadi. Qoramollar babezioz bilan asosan bahor va yoz oylarida, ya’ni may- iyul oylarida kasallanadi. Kasallangan hayvonlarning harorati 40 -4 2 С gacha ko‘tariladi, ular holsizlanadi, birinchi 2 kunda suti 40 -6 0 % ga kamayadi, keyinchalik esa 80 % gacha kamayadi. Qoramollarning siydigi qizgMsh va to cq qizil rangda boMadi. Hayvonlarning ishtahasi pasayadi, kavsh qaytarmay qo‘yadi, ichi ketadi, eritrositlari soni 1 m m kubda 2 mln gacha va gemoglobini 30 % gacha kamayadi. Natijada, qoramollar kasallangandan 4 -8 kun o‘tgandan keyin oMadi. B a’zan esa kasallangan mollar to‘satdan talogM yorilib ketib, 3 -4 kunda oMib qoladi. Babeziyalar eritrositlarda oddiy ikkiga boMinib yoki kurtaklanib ko‘payadi. Babezioz bilan qoramollardan tashqari qo‘y, ot, tuya, cho‘ch- q a va itlar ham kasallanadi. M ayda shoxli mollarda, jum ladan, qo4ylarda - B abesia ovis turi parazitlik qiladi. Bu parazitning tarqatuvchisi Rhipi cephalus avlodiga kiruvchi kanalar hisoblanadi. T e y le rid a la r (T heileriidae) oilasining v a k illa rid an - Theileria annulata dastlab qoramollarning lim fa hujayralarida, keyinchalik esa eritrositlarida parazitlik qiladi va teylerioz kasalligini qoczgcatadi. Tey- lerioz uy va y o w o y i kavsh qaytaruvchi hayvonlarning obligat transm is siv kasalligi hisoblanadi va chorvachilik x o 4jaliklariga katta zarar yetkazadi. Teylerioz ham eng xavfli, o ‘limga olib keladigan kasalliklardan hisoblanadi. Kasallangan hayvonlarning 4 0 -8 0 % oMadi. B u kasallik issiq iqlimli mamlakatlarda, shu jum ladan, 0 ‘zbekistonda ham chorva mollariga, birinchi navbatda, qoram ollarga katta zarar yetkazadi. Teyleriya kocpga boMinib, ya’ni shizogoniya usulida kocpayadi, natijada, shizontlar - anor donachalari hosil boMadi. 86 Teylerioz qoczg‘atuvchisining shakli har xil eritrotsitlar ichida ta- yoqchasimon, halqasimon, oval, yumaloq, noksimon, vergulsimon, nuq- tasim on (anor doniga o ‘xshash) boMadi. Har bir eritrotsit ichida 1 dan 7 tagacha parazit boMadi (13-rasm). 13-rasm . Yüklə 288 Kb. Dostları ilə paylaş:
|