G. M. Tansikbayeva, V. A

Fuqar
olarning bur
chlari
?
?
O‘zingizni sinang!
∑
∑
Yakunlarni chiqaramiz
   –  jamoatchilik  tanbehi;
– yetkazilgan ziyonni bartaraf etish majburiyatini yuklash;
– jarima;
– ozodlikdan mahrum etish.
Voyaga yetmagan qonunbuzarlar jazoni voyaga yetmaganlar uchun 
mo‘ljallangan koloniyalarda yoki yopiq turdagi maxsus o‘quv-tarbiya 
muassasalarida o‘taydilar.

---

87
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING JINOYAT KODEKSI
O‘zbekiston Respublikasining 22.09.1994-yildagi Qonuni bilan tasdiqlangan. 
01.04.1995-yild
а
n kuchg
а
 kirg
а
n (14.05.2014-yildagi o‘zgarish bilan)
81-m
о
dd
а
. J
а
z
о
 tizimi.
O‘n s
а
kkiz yoshg
а
 to‘lm
а
sd
а
n jin
о
yat s
о
dir etg
а
n sh
ах
sl
а
rg
а
 quyid
а
gi 
а
s
о
siy j
а
z
о
l
а
r qo‘ll
а
nilishi mumkin:
а
) j
а
rim
а
; b) 
ах
l
о
q tuz
а
tish ishl
а
ri; d) q
а
m
о
q; e) 
о
z
о
dlikd
а
n m
а
hrum qilish.
O‘n s
а
kkiz yoshg
а
 to‘lm
а
sd
а
n jin
о
yat s
о
dir etg
а
n sh
ах
sl
а
rg
а
 nisb
а
t
а
n 
qo‘shimch
а
 j
а
z
о
l
а
r t
а
yinl
а
nishi mumkin em
а
s.
82-m
о
dd
а
. J
а
rim
а
.
J
а
rim
а
 eng k
а
m 
о
ylik ish h
а
qining ikki b
а
r
а
v
а
rid
а
n yigirm
а
 b
а
r
а
v
а
 rig
а
ch
а
 
miqd
о
rd
а
  t
а
yinl
а
n
а
di. 
Ма
hkum j
а
rim
а
 to‘l
а
shd
а
n 
о
lti 
о
y mudd
а
t m
о
b
а
ynid
а
 
bo‘yin t
о
vl
а
s
а
, sud to‘l
а
nm
а
g
а
n j
а
rim
а
 miqd
о
rini 
ах
l
о
q tuz
а
tish ishl
а
ri j
а
z
о
si 
bil
а
n 
а
lm
а
shtir
а
di. Bund
а
 eng k
а
m 
о
ylik ish h
а
qining ikki b
а
r
а
v
а
ri miqd
о
rid
а
gi 
j
а
rim
а
 
ах
l
о
q tuz
а
tish ishl
а
rining bir 
о
yig
а
 t
е
ngl
а
shtirib his
о
bl
а
n
а
di.
83-m
о
dd
а
. 
Ах
l
о
q tuz
а
tish ishl
а
ri.
Ах
l
о
q tuz
а
tish ishl
а
ri f
а
q
а
t m
е
hn
а
tg
а
  l
а
yoq
а
tli v
о
yag
а
  y
е
tm
а
g
а
nl
а
rg
а
 
nisb
а
t
а
n o‘z ish j
о
yid
а
 o‘t
а
sh, 
а
ybd
о
r h
е
ch q
а
y
е
rd
а
 ishl
а
m
а
s
а
, ushbu j
а
z
о
 
ijr
о
sini n
а
z
о
r
а
t qiluvchi 
о
rg
а
nl
а
r b
е
lgil
а
b b
е
r
а
dig
а
n o‘zi yash
а
ydig
а
n 
hududd
а
gi b
о
shq
а
  j
о
yl
а
rd
а
 o‘t
а
sh t
а
riq
а
sid
а
 bir 
о
yd
а
n bir yilg
а
ch
а
 mudd
а
tg
а
 
t
а
yinl
а
n
а
di.
84-m
о
dd
а
. Q
а
m
о
q.
Q
а
m
о
q bir 
о
yd
а
n uch 
о
yg
а
ch
а
 mudd
а
tg
а
 t
а
yinl
а
n
а
di.
85-m
о
dd
а
. 
О
z
о
dlikd
а
n m
а
hrum qilish.
V
о
yag
а
 y
е
tm
а
g
а
nl
а
rg
а
 nisb
а
t
а
n 
о
z
о
dlikd
а
n m
а
hrum qilish j
а
z
о
si 
о
lti 
о
yd
а
n 
o‘n yilg
а
ch
а
 mudd
а
tg
а
  t
а
yinl
а
n
а
di, ushbu K
о
d
е
ks 86-m
о
dd
а
sining ikkinchi, 
uchinchi v
а
 to‘rtinchi qisml
а
rid
а
 n
а
z
а
rd
а
 tutilg
а
n h
о
ll
а
r bund
а
n must
а
sn
о
.
О
z
о
dlikd
а
n m
а
hrum qilish jin
о
yat s
о
dir etish p
а
ytid
а
 o‘n uch yoshd
а
n 
o‘n 
о
lti yoshg
а
ch
а
 bo‘lg
а
n sh
ах
sl
а
rg
а
 nisb
а
t
а
n: b) 
о
g‘ir jin
о
yat uchun – 
о
lti yilg
а
ch
а
; d) o‘t
а
 
о
g‘ir jin
о
yat uchun – o‘n yilg
а
ch
а
 mudd
а
tg
а
  t
а
yin-
l
а
n
а
di.
О
z
о
dlikd
а
n m
а
hrum qilish jin
о
yat s
о
dir etish p
а
ytid
а
 o‘n 
о
lti yoshd
а
n o‘n 
s
а
kkiz yoshg
а
ch
а
 bo‘lg
а
n sh
ах
sl
а
rg
а
 nisb
а
t
а
n: a) 
о
g‘ir jin
о
yat uchun – y
е
tti 
yilg
а
ch
а
; b) o‘t
а
 
о
g‘ir jin
о
yat uchun – o‘n yilg
а
ch
а
 mudd
а
tg
а
 t
а
yinl
а
n
а
di.
Normativ hujjat

---

88
III bo‘lim
JAMIYAT VA SHAXS
Fuqarolar o‘z huquq va erkinliklarini amalga 
oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jami-
yatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkin-
liklariga putur yetkazmasliklari shart.
O‘zbekiston Respublikasining 
Konstitutsiyasi, 20-modda.
13-§. JAMOAT BIRLASHMALARI VA OMMAVIY AXBOROT  
VOSITALARI FAOLIYATI
Mavzu ustida ishlash natijasida:
–  demokratik davlatdagi mafkuraviy va siyosiy qarashlar xilma-xilli-
gini;
–  demokratiyaning tarkib toptiruvchi qismi sifatida jamoat birlashma-
lari ning  faoliyatini;
–  ommaviy axborot vositalarining faoliyat prinsiplarini bilib olasiz.
1. Jamoat birlashmalari nima uchun kerak?
2. Jamoat birlashmalarini tuzish va faoliyatini yuritish prinsiplari.
3. Ommaviy axborot vositalari.
1. JAMOAT BIRLASHMALARI NIMA UCHUN KERAK?
Jamoat birlashmalari – bu, o‘z manfaatlari va istaklari, o‘z qobiliyat-
lari va iqtidorlarini namoyish qilish imkoniyatidan kelib chiqqan holda turli 
guruhl arga birlashish yo‘li bilan jamoat hayotida ishtirok etish uchun mam-
lakat aholisi birlashmalarning amalda paydo bo‘lishi. 
Sizningcha, jamoat birlashmalari va ommaviy axborot vositalari dav-
latga nima uchun kerak? Kishilarning turli guruhlari, partiyalar va omma-
viy harakatlar ning jamiyat hayotidagi ishtiroki qanchalik muhim?

---

89
O‘zbekiston Respublikasidagi qaysi jamoat birlashmalari fao 
li 
yati to‘g‘risida 
eshitganingizni, gazetalarda o‘qiganingizni eslang. 
Jamoat birlashmalari
 mushtarak manfaat asosida fuqarolarning o‘z 
xohishlari natijasida vujudga kelgan tuzilmadir. 
Jamoat birlashmalari quyidagi shakllarda bo‘ladi: jamoat tashkilotlari, 
ommaviy harakatlar, jamoat jamg‘armalari va boshqa nohukumat muassasa-
lar.
O‘zbekiston Respublikasida shunday jamoat tashkilotlari bor, jumla-
dan, O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi, “Sog‘lom avlod uchun” Xalqaro 
jamg‘armasi, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, “Sen yolg‘iz emassan” 
Respublika jamoatchilik bolalar jamg‘armasi, “Nuroniy” faxriylar Kengashi, 
“Mahalla” jamg‘armasi va boshqalar. 
Jadvalni to‘ldiring.
1-topshiriq
2-topshiriq
 
Jamoat birlashmalarining turlari 
               Nomi
Kasaba uyushmalari 
Siyosiy partiyalar 
Faxriylar tashkiloti 
Ijodiy uyushmalar 
Jamoatchilik xayriya jamg‘armalari 
Ayollar, yoshlar, bolalar tashkilotlari
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari kasaba uyushmalariga, siyosiy 
partiyalarga va boshqa jamoat birlashmalariga uyushish, ommaviy harakat-
larda ishtirok etish huquqiga egadirlar.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 34-moddadan.
Asosiy qonun belgilaydi

---

90
O‘zbekiston Respublikasida qonunda belgilangan tartibda ro‘yxatdan 
o‘tkazilgan kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, olimlarning jamiyatlari, 
xotin-qizlar, faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, omma-
viy harakatlar va fuqarolarning boshqa uyushmalari jamoat birlashmalari 
sifatida e’tirof etiladi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 56-modda.
2. JAMOAT BIRLASHMALARINI TUZISH VA FAOLIYATINI 
YURITISH PRINSIPLARI
Davlat tashkilotlari bilan bir qatorda mamlakatning mehnat qilayotgan 
aholisi huquqlarini himoya qiluvchi kasaba uyushmalari yurtimizdagi eng 
ommaviy jamoat birlashmalari hisoblanadi. Bugungi kunda kasaba uyush-
malari tashkilotlari davlat boshqaruv organ 
laridan mustaqildirlar hamda 
faqat xodimlar va jamoa manfaatlari uchun faoliyat ko‘rsatadilar.
8-sxema.
Asosiy qonun belgilaydi
Kasaba uyushmalari xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini va 
manfaatlarini ifoda etadilar va himoya qiladilar. Kasaba tashkilotlariga a’zo 
bo‘lish ixti yoriydir.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi,  59-modda.
Davlat bilan jamoat birlashmalari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda qo-
nun hujjatlari bilan quyidagi prinsiplar belgilangan:
JAMOAT BIRLASHMALARINI TUZISH VA 
FAOLIYATINI YURITISH PRINSIPLARI
Ixtiyoriylik
O‘zini o‘zi boshqarish
Tenghuquqlilik
Qonuniylik
Oshkoralik
Asosiy qonun belgilaydi

---

91
Davlat
  
Jamoat birlashmalari
Jamoat birlashmalarining huquq va 
qonuniy manfaatlari rioya qilinishi-
ni  ta’minlaydi.
Davlat organlari va mansabdor 
shaxs lar  faoli yatlariga  aralashish-
ga yo‘l qo‘yilmaydi.
Konstitutsiyaga muvofi q  bo‘lgan, 
ularning ustavida nazarda tutilgan 
vazifalarni bajarishi uchun sharoit 
yaratib berilishini kafolatlaydi.
Jamoat birlashmalarining tadbir-
lari, asosan, ishtirokchilarning 
ish vaqtidan tashqari paytda shu 
birlashmaning mablag‘lari hiso-
bidan o‘tkaziladi. 
Qonunda ko‘zda tutilgan hollardan 
tashqari davlat organlari va man-
sabdor shaxslarning jamoat birlash-
malari faoliyatiga aralashishiga yo‘l 
qo‘yilmaydi.
 
Jamoat birlashmalari manfaatiga 
taalluqli masalalar davlat organ-
lari tomonidan tegishli jamo-
atchilik birlashmasi ishtirokida 
yoki ular bilan kelishilgan holda 
yechiladi.
Barcha jamoat birlashmalari o‘z ustavlari asosida va O‘zbekiston Res-
publikasining amaldagi qonun hujjatlari doirasida ish ko‘radilar.
Mafkuraviy plyura lizmning muhim qoidalaridan biri dunyoviy xarak-
terni davlatimiz tomonidan e’tirof etilishidir. Bu narsa biron-bir din dav-
lat dini yoki majburiy diniy e’tiqod sifatida o‘rnatila olinmasligini, diniy 
tashkilotlar davlatdan ajratilganini va ular qonun oldida teng ekanligini 
anglatadi.
Ayni mahalda davlat jamoat birlashmalari qaysi maqsadlarda ish 
ko‘rayotganiga ham befarq emas.
Konstitutsiyaviy tuzumni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qilib 
qo‘yuvchi, respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga, fuqa-
rolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, 
urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‘ib qiluvchi, xalqning 
sog‘lig‘i va ma’naviyatiga tajovuz qi luvchi, shu ningdek, harbiylashtirilgan 
Asosiy qonun belgilaydi

---

92
birlashmalarning, milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalarning hamda 
jamoat birlashmala rining tuzilishi va faoliyati taqiqlanadi.
Maxfi y jamiyatlar va uyushmalar tuzish taqiqlanadi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 57-moddadan.
3. OMMAVIY AXBOROT VOSITALARI
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga (67-modda) va O‘zbe -
kiston Respublikasining “Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi Qonu-
niga muvofi q har bir fuqaroga so‘z erkinligi: radio orqali, matbuotda, tele-
videniyeda va boshqa ommaviy axborot vositala rida chiqish, o‘z fi kri  va 
e’tiqodini oshkora bayon etish huquqi beriladi.
Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofi q ishlaydi. Ular 
axborotning to‘g‘riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar.
Senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi,  67-moddadan.
Senzura
 – mafkura jihatdan zararli hisoblangan maqolalarni taqiq-
lash maqsadida gazetalar, jurnallar va boshqa nashrlarning chop etish 
oldidan ko‘zdan kechirilishi.
Asosiy qonun belgilaydi
Yodda tuting!

---

93
Har kim haqida uning roziligisiz axborot yig‘ish, saqlash va foydala-
nish taqiqlangan. Faqat qonunda belgilangan hollar bundan mustasnodir.
Agar ommaviy axborot vositalarida noto‘g‘ri bo‘lgan, shuningdek, 
inson qadr-qimmati va obro‘sini tahqirlovchi ma’lumotlar e’lon qilin-
gan bo‘lsa, u holda ana shu ma’lumotlarni chop etgan nashrda bunday 
ma’lumotlar uchun raddiya berishga haqlidir.
Sizningcha, odamlar o‘zlari xohlagan hamma narsalarni e’lon qilish imkoni-
yatiga ega bo‘lishi kerakmi? Ommaviy axborot vositalarida e’lon qili nishi lozim 
va e’lon qilinmasligi shart bo‘lgan narsalar ro‘yxatini tu zing.
O‘z faoliyatida odamlarni uning xatti-harakatlariga qarshi yo‘naltirgan 
ba’zi bir gazetalarni hukumat ma’lum vaqt yopib qo‘yadi.
Sizningcha, bu inson huquqlari buzilishimi? Kelajakda davlat boshlig‘i o‘rnida 
bo‘lib qolsangiz, qanday ish tutgan bo‘lardingiz?
Jamiyat va har bir odamning axborot olishi – iqtisodiy va ma’naviy 
yuksalish garovidir. Ammo soxtalashtirilgan, jamoat 
chilik fi kri  shakllan-
masligi uchun axborot tarqatish davlat yoki bir guruh shaxslarning mono-
poliyasi bo‘lib qolmasligi lozim.
Demokratik huquqiy davlat barpo etishning asosiy shartlaridan 
biri – matbuot va axborot erkinligidir. Ammo so‘z va matbuot erkinligi 
mutlaq bo‘la olmaydi. Chunki televizor ekranida yangragan, gazetada 
e’lon qilingan axborotni millionlab odamlar eshitadi, o‘qiydi. Agar 
ma’lum bir shaxs, korxona, ishlab chiqarish tarmog‘i haqida yang-
lish ma’lumotlar aytilsa, bu bilan ularning nufuziga putur yetkaziladi, 
huquqlari buziladi. Bo‘hton ma’lumotlar, zo‘ravonlik xatti-harakatlariga 
da’vat etish va boshqa xatti-harakatlar uchun ularni e’lon qilgan om-
maviy axborot vositalari amaldagi qonunga muvofiq sud javobgarligiga 
tortiladi.
Sizningcha, mustaqil matbuot mavjud bo‘la oladimi?
Gazetalardan qaysilarini muntazam o‘qib borasiz?
Diqqatingizni jalb etishi va uni muntazam o‘qib bo rishingiz uchun, sizningcha, 
gazeta qanday bo‘lishi lozim?
3-topshiriq
4-topshiriq

---

94
“Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi Qonunga muvofi q quyidagi 
hollarda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi:
– mavjud tuzumni, O‘zbekiston Respublikasining hududiy yaxlitligini 
zo‘rlik bilan o‘zgartirishni da’vat etish maqsadida bo‘lsa;
– urush va zo‘ravonlikni, milliy, irqiy va diniy adovatni tashviq qilish 
maqsadida bo‘lsa;
– davlat sirlarini oshkor qilish maqsadida bo‘lsa.
Shuningdek, tergov va prokuratura organlarining ruxsatisiz dastlabki 
tergov materiallarini e’lon qilish ham taqiqlanadi.
maqsad – ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy 
muammolarni hal etish; 
jamoat birlashmalari, siyosiy partiyalar;
xayriya jamg‘armalari; 
kasaba uyushmalari; 
ro‘yxatdan o‘tish majburiydir; 
ixtiyoriylik; 
siyosiy plyuralizm; 
OAV – senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi; 
bo‘hton uchun – sud javobgarligi; 
axborot olish – yuksalish garovi; 
“Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi Qonun 
(15.01.2007-yildagi yangi tahriri).
 
?
?
O‘zingizni sinang!
∑
∑
Yakunlarni chiqaramiz
Jamoat birlashmalari va 
ommaviy axbor
ot vositalari
1.
  Jamoat birlashmalarining davlat organlaridan asosiy farqlarini aytin g.
2.
  O‘zbekiston Respublikasida mavjud jamoat birlashmalari turlari nomlarini 
sanang.
3.
  Jamoat birlashmalari qaysi prinsiplarda tuziladi va faoliyat ko‘rsatadi?
4.
  Davlat va jamoat birlashmalarining o‘zaro aloqalari qay tarzda amalga 
oshiriladi?
5.
  O‘zbekiston Respublikasida qanday partiyalar va jamoat birlashmalarini 
tashkil etish taqiqlanadi?

---

95
6.
  So‘z va matbuot erkinligi qay tarzda jamiyatga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin?
7.
  Qanday axborot vositalarini mustaqil deb hisoblash mumkin?
8.
 Gapni davom ettiring: “Men gazeta o‘qimayman, chunki ...”.
14-§. SIYOSIY PARTIYALAR FAOLIYATI
Mavzu ustida ishlash natijasida:
– demokratik huquqiy davlatda partiyalar faoliyatining ahamiyati 
haqida ;
–  O‘zbekiston Respublikasida siyosiy partiyalar faoliyati va ularning 
dasturlari haqida bilib olasiz.
1. Fuqarolarning davlatni boshqarishdagi ishtiroki.
2. O‘zbekiston Respublikasida ko‘ppartiyaviylik tizimining shakl-
lanishi.
1. FUQAROLARNING DAVLATNI BOSHQARISHDAGI ISHTIROKI
Kishilar hayotida turli-tuman muammolar mavjuddir. Ana shu muam-
molardan ayrimlarini odamning o‘zi, boshqalarni esa faqatgina o‘zgalar 
bilan uyushgan holda hal etish mumkin. Masalan, tadbirkorlikni rivojlanti-
rish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar – tadbirkorlar manfaatlarini himoya 
qilish, kredit olish, soliqqa tortish, tashqi bozorga chiqish muammolarini hal 
qilish uchun tadbirkorlar uyushmasi tuziladi. Shuningdek, boshqa guruhlar: 
pensionerlar, imkoniyati cheklanganlar, yoshlar, o‘qituvchilar, shifokorlar 
va hokazolar ham o‘z muammolarini hal qilish maqsadida uyushadilar.
To‘rt guruhga bo‘lining.
Sizning guruhingiz eng uyushgan va jipslashgan ekanligini, shuning uchun ham 
uning vakillari qonun chiqaruvchi organ deputatlari orasida ko‘pchilikka ega bo‘lishi 
ke rakligini isbotlashga harakat qilib ko‘ring.
Mana, demokratik jamiyat davlat hokimiyati organlarida ana shu gu-
ruhlardan faqat bittasining vakillari bo‘lishining imkoni yo‘qligiga o‘zingiz 
ham ishonch hosil qildingiz. 
Ana shu guruhlardan har birining manfaatlari ifoda etilishi va himoyala-
nishiga qay yo‘sinda erishish mumkin?
1-topshiriq

---

96
Olti guruhga bo‘lining: ikki guruh siyosiy partiyalarni, qolganlari esa pensioner-
lar, yoshlar, fermerlar va ayollar birlashmalari vakillarini ifodalasin.
Siyosiy partiyalarning vakillari 
dasturlar ishlab chiqib, ularda yuqo-
rida aytib o‘tilgan guruhlar manfaatlarini inobatga olgan holda o‘z maqsad 
va va zifalarini belgilaydilar hamda qo‘llab-quvvatlashlariga erishish uchun 
ular o‘rtasida targ‘ibot ishlarini yuritadilar.
Pensionerlar, yoshlar, fermerlar va ayollar guruhlari 
o‘zlariga xos 
bo‘lgan muammolarni aniqlaydilar.
Targ‘ibot ishlari davomida ana shu partiyalardan qaysi birini afzal 
ko‘rishlari aniqlanishi lozim.
2. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA KO‘PPARTIYAVIYLIK
TIZIMINING SHAKLLANISHI
Siyosiy partiyalar tuzish va ularning ishida ishtirok etish fuqarolar ning 
muhim siyosiy huquqlaridan biri sanaladi. Xo‘sh, siyosiy partiyaning o‘zi 
nima?
Siyosiy partiya
 – 
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining qarash-
lar, manfaatlar va maqsadlar mushtarakligi asosida tuzilgan, davlat ho-
kimiyati organlarini shakllantirishda jamiyat muayyan qismining siyosiy 
irodasini ro‘yobga chiqarishga intiluvchi hamda o‘z vakillari orqali dav-
lat va jamoat ishlarini idora etishda qatnashuvchi ko‘ngilli birlashmasi.   
O‘zbekiston Respublikasining “Siyosiy