: پدر، نيا، نياكان. آبا-اژداد (aba-əjdad) : آبا، اجداد، پدر و نياكان

طه‌وله

təvlə	: طويله.
تيف	tıf	: 1- تف، آب دهان. 2- از اصوات تأسّف، تحقير و نفرين. تيف-نم (tıf-nəm) : نم نم آهستة باران. تيفيرجاق (tıfırcaq) : آب دهان. تيفيرماق (tıfırmaq) : تف كردن، آب دهان را پرتاب كردن.
تيغير	tığır	= تيغيريق (tığırıq) = تيغيرْت (tığırt) : تگرگ، قطرات يخ بسته كه بر زمين مي افتند. (از واژة تقليدي تِق‌، تِق … درست شده است. ← تيق1)
تيل	tıl	= تيلّين (tıllın) : تنبل، دير جنب. تيليپ (tılıp) : تلپ، صداي افتادن چيزي.
تيلْف	tılf	: تفاله، تفالة چاي و امثال آن. (← توف، توفاو)
تيللاق	tıllaq	: فرج زن، ناحية بظر، آلت تناسلي زنانه. (← ديل3، ديللاق)
تيمّ-و-تيرينگ	tımm-o-tırıng	: 1- پُر و لبريز. 2- فربه و چاق.
تيمتي	tımti	: 1- كوتوله، كوچولو. 2- بچّة پررو، جسور.
تينْج	tınc	: جوانة درخت، رشد كردن جوانه. تينج وورماق (tınc vurmaq) = تينجه وورماق (tıncə vurmaq) = تينجه‌له‌مك (tıncələmək) : جوانه زدن.
تينجيخماق	tıncıxmaq	: تشنه شدن، عطش كردن. (← تينجيخمك)
تيپ	tıp	: صداي تِلِپ كه از افتادن چيزي حاصل شود. تيپّيلاماق (tıpılamaq) : تپ تپ كردن، صداي تپ تپ به گوش رسيدن.
تيق	tıq	(1) : صداي ترق و شكستگي استخوان، شيشه، شليك گلوله، افتادن چيزي و … تيقّيش (tıqqış) = تيقّيشْت (tıqqışt) : 1- صداي تق تق. 2- هر صداي خفيف، هر اتّفاق كوچك و كم اهميّت. تيقّيلاماك (tıqqılamak) : 1- صدا دادن، تق تق كردن. 2- منفجر شدن، شليك شدن.
تيق	tıq	(2) : 1- فعل امر از «تيقماق» به معني پر كردن شكم. (← تيخ2) تيقّا-تيق (tıqqatıq) : پر و لبريز. تيقماق (tıqmaq) : پر كردن شكم، به زور جا دادن غذا در شكم. تيقمه (tıqmə) = تيقميز (tıqmız) = تيقّيز (tıqqız) = تيقّيش (tıqqış) : چاق و چلّه، تپل و خپلو.
تيق	tıq	(3) : زمين صاف و خشك، زمين سفت. تيقلاماج (tıqlamac) : تريد سفت، تريدي كه نان آن بيش از قاتق باشد، غير رقيق. (← توْق1 ، توْقلاماج)
تير	tır	: ترشّح، مدفوع اسهالي، صداي ترشّح. (از صداي تِر، تِر، تِر… ايجاد شده.) تيرماق (tırmaq) : ترشّح كردن نجاست، دفع مدفوع و اسهال. تيريپ (tırıp) : ترپ، صداي افتادن چيزي. تيريپ-تيريپ (tırıp-tırıp) : صداي ترپ ترپ متوالي، صداي سُم اسب در هنگام راه رفتن. تيريپّيشْت (tırıppışt) : صداي ترپ ترپ. تيريپّيلاماق (tırıppılamaq) : صداي زمين خوردن چيزي به گوش رسيدن. تيريق (tırıq) : صداي شكستگي استخوان، شيشه و . تيريقّيلاماك (tırıqqılamak) : به گوش رسيدن صداي شگستگي.
تيری	tırı	: طناب حلقه داري كه با آن برّه‌ها و بزغاله‌ها را بندند. (← كؤكَن) تيرينگ (tırıng) : 1- سفت و محكم، با طناب سفت و محكم بستن. 2- چاق و گوشت آلود. 3- پر و لبريز.
تيرمه	tırmə	: 1- ترمه، نوعي بافتني كه معمولاً از جنس كرك است. 2- نام نقشي در قالي. (ريشة كلمه از مصدر «دورمك» (چيدن) است.) تيرمه گول (tırmə gül) : نام نقشي در بافته هاي ايلي.
تيرميش	tırmış	: كوتوله، كوچولو.
تيرْپ	tırp	: صداي افتادن چيزي بر زمين. تيرپيلاماق (tırıppılamaq) : صداي ترپ ترپ به گوش رسيدن.
تيرّه	tırrə	: تيره، طايفه، قبيله. (← تير، تيره)
تيرْت	tırt	: كرز، سوختگي، بوي آتش و سوختگي. تيرْت ايسي گلير. (بوي سوختگي مي‌آيد.) تيرتاق (tırtaq) : آتشي مزاج، آدم كم حوصله و پر سر و صدا.
تيرْز	tırz	: كرز، سوختگي. (← تيرْت) تيرْزْلانماك (tırzlanmak) = تيرزيلماق (tırzılmaq) : كرز شدن، سوختن، بوي سوختگي به مشام رسيدن.
تيشْق	tışq	: عطش، سوزش، سوز دل، تشنگي. تيشغيم سينمير. (عطشم فرو نمي‌نشيند.) تيشغينماق (tışğınmaq) : فرو نشستن عطش، سيراب شدن و لذّت بردن.
تيوير	tıvır	: 1- بي حس، بي حال و خسته. 2- كف دوغ، آنچه موقع جوشيدن دوغ بر روي ديگ قرار گيرد. 3- لورك، نوعي پنير.
تيخ	tıx	(1) : از اصوات تحذير، صوتي كه با آن از شيرخوارگان بخواهند هرچه در دست يا دهان دارند، رها كنند. تيخ ائدمك (tıx edmək) : تهديد كردن، كتك زدن. (به زبان كودكانه) تيخا (tıxa) = تيخ-تيخ (tıx-tıx) : از اصوات تحذير كودكان.
تيخ	tıx	(2) : بن مصدر «تيخماق» (پر كردن، پرخوري كردن، شكم را كاملاً سير كردن. ← توْخ1 و تيق2) تيخميز (tıxmız) : چاق و چلّه.
تيخْش	tıxş	: عطش فراوان، هوس شديد. (← تيشْق) تيخشى سينمك (tıxşı sinmək) : فرو نشستن عطش.
تيج	tic	: جوانه. تيجه (ticə) : جوانه، برگ نو درخت. (← تجه) تيج وورماق (tic vurmaq) = تيجه‌له‌مك (ticələmək) : جوانه زدن، برگ تازه روييدن. تيجير (ticir) : گياه حصير، بوريايي كه از آن حصير سازند.
تيديرّه	tidirrə	: تمشك.
تيف	tif	: 1- نسيم، باد خنك. 2- تف، آب يا هواي دهان. 3- از اصوات تأسّف و نفرين. 4- خانه‌اي كه از ساقة درختان درست كنند به گونه‌اي كه نسيم از لا به لاي ساقه‌ها عبور كند. 5- علف يا زراعتي كه پر پشت نباشد، غير انبوه، كم پشت. 6- پخش و پراكنده. تيفان (tifan) : نسيم تند، باد تند، توفان. تيف-تيف (tif-tif) : باران اندك، باران كم. تيفتيك (tiftik) : 1- پاره و از هم گسيخته، آنچه كه باد از لا به لاي آن به ‌راحتي عبور كند. 2- آلونكي كه از ساقة درختان سازند. 3- پشم ظريف، كُرك. تيفتيك-تيفتيك (tiftik-tiftik) : از هم گسيخته و پاره پوره. تيفتيكلَنمك (tiftiklənmək) : از هم باز شدن و زده شدن پشم. تيفتيكله‌مك (tiftikləmək) : از هم باز كردن پشم يا مو، ريش ريش كردن، پاره پاره كردن. تيف-و-لعنت (tif-o-lə”ənət) : تف و لعنت، نفرين. تيف-و-نم (tif-o-nəm) : باران كم.
تيگير	tigir	: تگرگ. (← تيغير)
تيگيرْتْمَك	tigirtmək	: نشاندن، نصب كردن. (← تيك1، تيكيرتمك)
تيغ	tiğ	: 1- تيغ سلماني، هر چيز تيز و برنده. 2- اشعّه، نور خورشيد. 3- نور چشم، ديد چشم. تيغه (tiğə) : 1- تيغه، نوك تيز. 2- تيغة خورشيد. تيغ وئرمَك (tiğ vermək) : طلوع كردن، دميدن.
تيك	tik	(1) : ريشة مصدر «تيكمك» (دوختن)، بدوز. تيكان (tikan) : خار، تيغ درخت. (اوّلين نوع سوزن خيّاطي از تيغ درختان بوده است.) تيكانلى (tikanlı) : خاردار. تيكانليق (tikanlıq) : خارزار، خارستان. تيكديرمَك (tikdirmək) = تيكديرْتْمك (tikdirtmək) : دوزاندن، به وسيلة ديگري دوختن. تيكمَك (tikmək) : دوختن، خيّاطي كردن. تيكمه (tikmə) : 1- عمل دوخت و دوز. 2- وصله. 3- مدوز. 4- دكمه. تيكمه-تيكيش (tikmə-tikiş) : عمل دوختن، دوخت و دوز. تيكمه‌لي (tikməli) : قابل دوخت، دوختني. تيكَن (tikən) : 1- دوزنده، خيّاط. 2- خار، تيغ درخت. (گلّه‌زن) تيكّه (tikkə) : 1- قطعه‌اي كه در جايي دوخته شده، وصلة لباس. 2- قطعه، تكّه، پاره. 3- تكّه، لقمه. تيكّه-تيكّه (tikkə-tikkə) : تكّه تكّه، قطه قطعه. تيكّه‌لَنمَك (tikkələnmək) : 1- تكّه تكّه شدن، قطعه قطعه شدن. 2- دريده شدن، پاره شدن. تيكّه‌له‌مك (tikkələmək) : 1- قطعه قطعه كردن. 2- بريدن، پاره كردن. تيكيجي (tikici) : دوزنده. تيكيرْتْمك (tikirtmək) : 1- دوزانيدن، لباس را به خيّاط دادن. 2- نصب كردن، بر زمين فرو كردن و كوبيدن. 3- نشاندن نهال و امثال آن. تيكيرديلمَك (tikirdilmək) = تيكيريلمَك (tikirilmək) : 1- نصب شدن، برپا شدن. 2- نشانده شدن، كاشته شدن نهال و امثال آن. تيكيريلي (tikirili) : 1- بر پا شده، نصب شده. 2- نشانده شده، كاشته شده. تيكيش (tikiş) : 1- عمل دوختن، دوخت و دوز. 2- محلّ دوخت، محلّ اتّصال. تيكيشديرمَك (tikişdirmək) : 1- به هم دوختن، به همديگر وصل كردن. 2- دوزاندن، به وسيلة ديگري دوختن. تيكيشلي (tikişli) : لباسي كه متناسب و زيبا دوخته شده، لباس مرغوب. تيكيك (tikik) : 1- دوخته شده. 2- عمل دوخته شدن. تيكيلمَك (tikilmək) : 1- دوخته شدن. 2- نصب شدن، نشانده شدن. تيكيلمه (tikilmə) : نوع دوخت، عمل دوخت و دوز. تيكيلي (tikili) : دوخته شده. تيكيم (tikim) : طرز دوخت، شيوة دوخت و دوز. تيكينْتي (tikinti) : محلّ دوخت و دوز.
تيك	tik	(2) : مو، تار مو. (← توک1)
تيل	til	(1) : فعل امر از مصدر «ديلمك» (شكافتن، دريدن و پاره كردن) كه به تنهايي معمول نيست. تيلْلاق (tillaq) : فرج زن. (← ديل3، ديللاق) تيليت (tilit) : تريد، خلط نان در دوغ، شير و … تيليش (tiliş) : 1- تريشه، تراشه، قطعه، تكّه. 2- قطعة طويلي كه از پارچه‌اي بريده شده باشد؛ با تلفّظهاي تيليشكه، تيليشْگه، تيليشه، تيليشيم و . هم بيان مي‌شود. تيليشكوْو (tilişkov) : رگبار، باران تند. (← تير، تيريشكوْو)
تيل	til	(2) : در لغت به معني دراز و بلند و بزرگ است؛ امّا به تنهايي كاربرد ندارد. تيلْكي (tilki) : روباه، جانور دم بلند. (در اصل تيل (بلند) + كي = کو (دُم) بوده است. ← تول، تولکو) تيلكي قوْو-قوْوو (ttilki qov-qovu) : عوعو روباه، آواي مستي روباه كه به اعتقاد گروهي باعث نزول باران مي‌گردد. تيله (tilə) : بزرگترين قاب در قاب بازي. (← توله و تير، تيره) تيلي (tili) : انگُلك، انگلكِ با انگشت. تيليله‌مك (tililəmək) = تيلي وورماق (tili vurmaq) : انگلك كردن. تيلينگي (tilingi) : انگلكي، مورد تمسخر و استهزاء قرار گرفته.
تيليك-ميليك	tilik-milik	: به زور، به سختي.
تيلينگ	tiling	: يك قسمت از خوشة انگور كه داراي چندين دانة انگور باشد. تيلينگِ مئهيار (tilinge mehyar) : ميزان بودن معيار، تقريباً برابر بودن.
تيلّه	tillə	(1) : دام، تلّه. (← تل1، تلّه و تئل، تئلّه)
تيلّه	tillə	(2) : تاوان، غرامت، جريمه.
تيلّين	tillin	: پرخور شكم گنده، فربه و چاق.
تيم	tim	: گروه مرتّب و منظّم، دستة ورزشكاران كه در يكي از فنون ورزشي كار كنند. تيماج (timac) : 1- چرم، پوست دبّاغي شده، پوست تميز و مرتّب. 2- نظم و ترتيب، زينت و زيور. تيماج وئرمك (timac vermək) : زينت دادن، آراستن. تيمار (timar) : 1- آرايش، زينت و زيور. 2- سرپرستي و پرستاري. تيمارلاماك (timarlamak) = تيمار وئرمك (timar vermək) : 1- زينت دادن، آراستن. 2- تيمار كردن، سرپرستي كردن. تيماری (timarı) : تزيين شده، مزيّن گشته.
تينْج	tinc	= تينجه (tincə) : رشد جوانه، جوانه. تينج وورماق (tinc vurmaq) = تينجه وورماق (tincə vurmaq) = تينجه‌له‌مك (tincələmək) = تينجيرله‌مك (tincirləmək) : جوانه زدن، رشد كردن.
تينجيخمَك	tincixmək	: از خستگي و تشنگي بي حال شدن، نفس نفس زدن، عطش داشتن. 2- بي اشتها شدن در زمان گرسنگي.
تينَك	tinək	: ديگ، ديگ بزرگ. (هـونـوگان)
تينْگ	ting	: 1- سفت و محكم. 2- چاق و چلّه. تينگ-و-رينگ (ting-o-ring) : چاق و چله، شاداب و سر حال. تينگيز (tingiz) : تنگز، نام درختچه‌اي خار دار با ساقه‌هاي محكم و برگهاي ريز و گلهاي صورتي و سفيد. تينگيز بوْروغو (tingiz boruğu) : نوعي بادام كوهي خاردار كه مصرف طبّي دارد.
تيپ	tip	(1) : 1- تيپ، گروه، دسته. 2- نمونه، نوع. 3- آراسته و مزيّن. تيپّار (tippar) : دار و دسته.
تيپ	tip	(2) : صداي ضربه يا افتادن چيزي. تيپّا (tippa) : تيپا، ضربه‌اي كه با نوك پا زنند. تيپّالاماك (tippalamak) : تيپا زدن، با نوك پا ضربه زدن. تيپّه (tippə) : 1- صداي زمين خوردن چيزي. 2- اصطلاحي است در بازي «قمار قچر».
تير	tir	: 1- تير، زوبين. 2- درد ناگهاني كه گويي تير بر ناحية درد فرو رفته باشد. 3- چوب بلند، تيرك، ديرك، ستون. 4- بهترين و گزيده ترين هر چيز. 5- مجازاً هر چيز بلند و دراز. تير اوزانماق (tir uzanmaq) : دراز كش خوابيدن، دراز كشيدن، رو به پشت خوابيدن. تير بِگير (tir begir) : انتخاب بهترين، گزينش برترين. تير-پَرْك (tir-pərk) : اساس و شالوده، پايه و اساس زندگي. تير-و-پركيني داغيتدى. (تمام هستي اش را داغون كرد.) تيرجوْوول (tircovul) = تيرجه‌ويل (tircəvil) = تيرجيك (tircik) : تير كوچك، چوب بلند و باريك، چوب نسبتاً بلندي كه معمولاً از درختان انجير، تاغ، چنار و … مي‌برند و بند مشك دوغ را بر دو سر آن مي‌بندند، مشك دوغ را مي‌تكانند تا از آن كره تهيّه شود. تير چكمَك (tir çəkmək) : 1- تير كشيدن، به شدّت درد گرفتن. 2- دراز كش خوابيدن. تير چين ائدمك (tir çin edmək) : بهترين را بر گزيدن. تيرِ خطايى (tire xətayı) = تيرِ خطري (tire xətəri) = تيرِ خطيري (tire xətiri) : تير اشتباهي، تير ناگهاني. تيردان (tirdan) : 1- تيردان، تركش. 2- چنتة بلند و باريكي كه در آن چوبه، سيخ، و … قرار دهند. (← بله دان) تير كش (tir kəş) : 1- تيردان. 2- دراز كش، دراز كش خوابيدن. تير كمان (tir kəman) : تير و كمان، كمان تير اندازي. تير مازّا (tir mazza) : ماهيچه‌هاي اطراف ستون فقرات. تير مست (tir məst) : تازه تير خورده، آنكه تير خورده و نيفتاده، مجازاً آن كس كه در هنگام مصيبت خود را ماتم زده جلوه ندهد. تيره (tirə) : 1- شعبه، دار و دسته، تيره، طايفه. 2- قطعه ابر باران زا، رگبار تند. 3- بهترين و بزرگترين قاب كه در هنگام قاب بازي قابهاي ديگر را با آن بزنند. تيره مار (tirə mar) : مار تير، افعي، ماري كه مانند تير از جا جسته، نيش زند. تيريز (tiriz) : 1- در گذشته تكّه پارچه‌اي نسبتاً طويل بود كه در دو بغل پيراهن زنانه دوخته مي‌شد. 2- قلّة كوه. 3- ستون فقرات. تيريشكوْو (tirişkov) : رگبار، باران تند.
تيرئه	tireh	: رسن، طناب كوچك. (فا) (← كؤكَن)
تيريليون	tirilyun	: ترليون، معادل يك هزار بليون.
تيريز	tiriz	: 1- موي كرز شده، موي سوخته شده. 2- (← تير، تيريز)
تيرمه	tirmə	: 1- ترمه، از انواع بافتنيهاي مرغوب. 2- از انواع نقشهاي قالي. (← تيرمه) تيرمه گول (tirmə gül) : ترمه گُل، نام نوعي نقش در بافته‌هاي قشقايي.
تيرتاق	tir-taq	: كم حوصله و پر سر و صدا، پرهياهو. (← تيرت، تيرتاق)
تيرتيرّه	tirtirrə	: تمشك.
تيرياك	tiryak	= تيريه‌ك (tiryək) : ترياك، مادّة مخدّر مشهور. تيرياكّى (tiryakkı) : 1- ترياكي، معتاد به مواد مخدّر. 2- رنگ ترياكي كه از تركيب دو رنگ قرمز و سياه به دست آيد.
تيت	tit	: در تركي به معني حركت و چالش است؛ امّا در قشقايي كاربرد ندارد. (ريشة كلمه اسم صوت تيت، ‌تيت… است.) تيتال (tital) : چالش و چاره انديشي، مكر و فريب به كار بردن. تيتيراق (titiraq) : لرزان، لرزنده. تيتيرَتمَك (titirətmək) : 1- لرزاندن، تكان دادن. 2- لرزيدن، تب كردن و لرزيدن. تيتيرَتمه (titirətmə) : 1- تب و لرز. 2- عمل لرزاندن و تكان دادن. تيتيرَشمَك (titirəşmək) : دسته جمعي لرزيدن. تيتيرمك (titirmək) : لرزيدن، تكان خوردن. تيتيرمه (titirmə) : عمل لرزيدن، تب. تيتيرَنجَك (titirəncək) : لرزان. تيتيره (titirə) : بلرز، لرزان شو. تيتيره‌مك (titirəmək) : لرزيدن، تكان خوردن. تيتيره‌مه (titirəmə) : 1- تب و لرز. 2- لرزش. تيتيروْووج (titirovuc) = تيتيروْوونْج (titirovunc) : لرزان، لرزنده، كسي كه بر اثر پيري يا بيماري بلرزد. تيتيريلمَك (titirilmək) : به لرزه افتادن.
تي‌تي	titi	: 1- كوچولو، كوچك. 2- بز يا بزعالة كوچك. تي‌تي گچّي (titi gəççi) : نژادي از بزها كه موهاي كُرك آلود دارند و نسبت به بزهاي ديگر اندامي كوچكتر دارند.
تيتيرموچ	titirmuç	: نام پرنده‌اي است. (← قيز1 ، قيز بوْغان)
تيتيرّه	titirrə	: تمشك.
تييارْت	tiyart	: محرّف «تآتر»، نمايشنامه، نماشنامة فكاهي. تييارت چيخارْتْماق (tiyart çıxartmaq) : بازي در آوردن، تآتر بازي كردن.
تيز	tiz	: 1- تيز، برنده. 2- سريع، چابك. 3- صداي زير، (مقابل بم) صداي نازك، صداي كشدار و بلند. تيزله‌مك (tizləmək) : 1- تيز كردن نوك چاقو و امثال آن. 2- فرار كردن، در رفتن. تيزه‌لَك (tizələk) : لگد، با پا ضربت زدن. تيزه‌لَكلَنمَك (tizələklənmək) : لگد انداختن، لگد پراني.
توْغاناق	toğanaq	: قلّاب چوبي. (← دوْغاناق)
توْغار	toğar	: تغار، ظرف خمير گيري. (ريشة كلمه از «توْخ» (پر و سير) است.)
توْغلو	toğlu	= توْغولو (toğulu) : تقلي، برّة يك ساله. (در اصل «توْخلو» از ريشة «توْخ» يا «توْق» (سير و چاق) درست شده.)
توْه	toh	: 1- توانايي، نا، قدرت. 2- گرمي و شور و هيجان. توْهدان گئدميش. (ناتوان شده، از شور و هيجان افتاده.) توْها (toha) : 1- توانايي، شور و حال. 2- حرارت، گرمي. 3- تارهاي كرم ابريشم، چادركهاي كرم نوروزي و امثال آنها كه براي گرم شدن لانه تنيده شده باشد. توْهاماز (tohamaz) : ناتوان. توْهمار (tohmar) = توْهمال (tohmal) : 1- توان فرسا، سخت. 2- نام كوهي در جنوب كوه دنا كه صعود بر قلّة آن توانفرسا است. 3- نام آهنگي از آهنگهاي قشقايي.
توْل	tol	: تل، تپّه. (ريشة كلمه از مصدر «دوْلماق» (پر شدن) است. ←دوْل1) توْلا (tola) : پنيرك، گياه پنيرك. (به اعتبار اين كه پرچم اين گياه پر و محكم است.) توْلو (tolu) : تگرگ. توْلوق (toluq) = توْلوخ (tolux) : مشك آبي. توْلوق داشى (toluq daşı) : جايي كه سنگ چين نمايند و مشكهاي آب يا دوغ را قرار دهند.
توْماغا	tomağa	: 1- كاكل پرندگان، پرهاي روي سر بعضي از پرندگان مثل شانه به سر (هدهد) و امثال آن. 2- عينك چرمي كه براي پوشاندن سر و صورت باز شكاري به كار مي‌بردند.
توْنْگه	tongə	: شاخه، كندة درخت.
توْنگوز	tonguz	: گراز. (← دوْن2، دوْنگوز)
توْنقور	tonqur	= توْنْگور (tongur) : سنگريزه، شن. توْنقورلاماك (tonqurlamak) = توْنگورلاماق (tongurlamaq) : 1- غلتاندن، غلت دادن. 2- سنگ پراني، به طرف كسي سنگريزه پرتاب كردن.
توْپ	top	: 1- توپ، وسيلة توپ بازي. 2- اسلحة توپ. 3- تل بزرگ، تپّة بزرگ و هر چيز فشرده و انبوه. 4- گرد، مدوّر، كروي شكل. 5- جمع، گروه. 6- قماش، توپ پارچه. 7- تشر، تهديد. توْپّا (toppa) : 1- توده شده، انبوه و فشرده. 2- دسته، گروه. توْپّار (toppar) : 1- گروه، دار و دسته. 2- تپّة بلند، تل بزرگ. توْپّارلاماق (topparlamaq) : 1- جمع كردن، همه را در كنار هم جمع كردن. 2- تشر زدن، سرزنش كردن. توْپ ائدمك (top edmək) : 1- جمع كردن، در كنار هم قرار دادن. 2- هضم نشدن غذا در معده، قبض شدن شكم. توْپ بوتّاسى (top buttası) : نام بوته‌اي به شكل نيم كره. (← ديمچيك) توْپچو (topçu) : 1- توپچي، توپ انداز. 2- لاف زن، دروغگو. توْپخانا (topxana) : 1- توپخانه، محلّ استقرار توپ. 2- نوعي از تفنگ برنو، تفنگ برنو كوتاه. توْپراق (topraq) : خاك، تودة خاك، زمين، سرزمين، وطن. توْپلاتديرماق (toplatdırmaq) : انباشته كردن به وسيلة ديگري، روي هم انباشته كردن. توْپلاتماق (toplatmaq) : جمع كردن، روي هم انباشتن. توْپلاديلماق (topladılmaq) : جمع شدن، انباشته شدن. توْپلاشديرماق (toplaşdırmaq) : انباشته كردن، جمع كردن. توْپلاشديريلماق (toplaşdırılmaq) : جمع شدن، انباشته شدن. توْپلاشماق (toplaşmaq) : جمع و انباشته شدن. توْپلاما (toplama) : 1- جمع، دسته، گروه، گرد هم آمده. 2- جمع آوري، گرد آوري. 3- دايره شكل، كروي شكل. 4- چابك، چاق و چلّه و قوي. توْپلاماق (toplamaq) : 1- گرد كردن، همه را كنار هم جمع كردن. 2- تشر زدن. توْپلان (toplan) : 1- چاق و چلّه، تنومند. 2- نامي از نامهاي سگ گلّه. توْپلانماق (toplanmaq) : گرد هم آمدن، جمع شدن. توپلانيلماق (toplanılmaq) : جمع شدن، توده شدن. توْپلايان (toplayan) : 1- توپ و تشر كننده. 2- جمع آوري كننده، گرد آورنده. توْپّو بوتّا (toppu butta) : از انواع بوته‌ها كه به شكل نيم كره است. (← ديمچيك) توْپ-و-تشر (top-o-təşər) : توپ و تشر، تهديد. توْپّورلاماق (toppurlamaq) : 1- تشر زدن، تهديد كردن، با تهديد و سر و صدا رقيب را بر سر جاي خود نشاندن. 2- جمع آوري كردن، گرد هم آوردن. توْپّوز (toppuz) : 1- گرد، مدوّر، كروي شكل. 2- برجسته، برآمده. 3- چماق بزرگ كه سر آن گرد و مدوّر باشد. 4- چاق و چلّه و در عين حال زرنگ و چابك. 5- از نامهاي دختران و پسران. توْپّوش (toppuş) : 1- تپل، چاق و چلّه، بچّة توپولو و كوتوله. توْپّوق (toppuq) : تپق، قوزك پا. توْپّوق آتماق (toppuq atmaq) = توْپّوق وورماق (toppuq vurmaq) : 1- تپق انداختن زبان، بي موقع سخن گفتن. 2- به لكنت افتادن. 3- به هم خوردن قوزكهاي دو پا. توْپّوقلو (toppuqlu) : قوزك پا، مچ پا. توْپّول (toppul) : 1- تپل، چاق و چلّه. 2- نام بوته‌اي به شكل نيم كره. (← ديمچيك) توْپ وورماق (top vurmaq) : 1- تشر زدن، تهديد كردن. 2- بلوف زدن، لاف زدن.
توْق	toq	(1) : سير، مقابل گرسنه. (← توْخ، تيخ) توْقلاماج (toqlamac) : تريد سفت. توق مست (toq məst) : ثروتمند خودخواه. توْقّولا (toqqula) : مشك آبي كوچك كه پر از آب كنند.
توْق	toq	(2) : بن مصدر «توقّوماك» (بافتن و كوبيدن) (← توْخ2) توْقّاناق (toqqanaq) : 1- تخماق، ميخ كوب. 2- چوبدستي بلند و ستبر، عصا. 3- قلّاب چوبي. (← دوْغاناق) توْقّوماك (toqqumak) : 1- بر زمين كوبيدن. 2- بافتن.
توْق	toq	(3) : غر و لند. توقّ-و-پيرينگ (toqq-o-piring) = توْقّ-و-روق (toqq-o-ruq) = توْقّ-و-لوق (toqq-o-luq) : غرولند. توْقّولاماك (toqqulamak) : غرولند كردن.
توْقدورو	toqduru	: هوبره، آهو بره، از پرندگان زيبا. (← توْلآ)
توْر	tor	(1) : تور، دام، تلّه. توْرا سالماق (tora salmaq) : به دام انداختن.
توْر	tor	(2) : 1- چابك، سريع، بسيار دونده. 2- ناآرام، وحشي، ياغي. توْران (toran) : توران، توران زمين، سرزمين اقوام چابك توراني. توْرغا (torğa) : سار، نام پرنده‌اي كه كمي از گنجشك بزرگتر است. (← بوغدا، بوغدا قوشو)
توْربا	torba	: توبره، كيسة مويين يا پشمي محتوي آزوقه و لوازم كه در سفر بر دوش اندازند. (ريشة كلمه (توْپره = توبره) از «توْپ» (پر و انباشته) است. ← توْپ)
توْرپاق	torpaq	: 1- خاك. 2- زمين، سرزمين. 3- كشور، وطن، مملكت. 4- وجود، ذات، موجوديت. (← توْپ، توْپراق) توْرپاغى شيرين (torpağı şirin) : جذّاب و خوش گل. آنكه وجودش جذّاب و دلكش است. توْرپاقلاماك (torpaqlamak) : 1- به خاك آلودن، خاك آلود كردن. 2- دفن كردن، زير خاك مدفون كردن. توْرپاقلانديرماق (torpaqlandırmaq) : خاك آلود كردن. توْرپاقلانماك (torpaqlanmak) : 1- به خاك آلوده شدن، خاكي شدن. 2- دفن شدن، زير خاك مدفون شدن. توْرپاقلى (torpaqlı) : خاك آلود.
توْرتو	tortu	: دُرد، دُرد روغن جوشيده شده. (از مصدر «تورماق» (ايستادن) است.)
توْشا	toşa	: (ف) توشه، خوراك. (ريشة كلمه از «دوش» + «آ» (آنچه بر دوش گيرند) است.) توْشا-توْربا (toşa-torba) : توشه و آزوقه، خوراك، پوشاك و لوازم مسافرت. توْشا دان (toşa dan) : توشه دان، ظرف غذا. توْشاليق (toşalıq) : غذا و اسباب سفر.
توْو	tov	: 1- چرخش، غلت، تاب، پيچ. 2- برگشت، دور خوردن. 3- دور زدن آفتاب، تابش، تابيدن. 4 - گرما، تب، حرارت. 5- بار، دفعه. 6- طور، روش، حركت و روال، تركيب بدن. 7- منحني شكل، دايره مانند. (← تاو) توْوا (tova) : 1- تابه، چيزي كه آفتاب يا آتش بر آن بتابد. 2- تخته سنگهاي بزرگ و مسطّح و متّصل به هم كوهستان. توْوار (tovar) : خوش روش، خوش تركيب. (معمولاً به پرندگان ماده گفته‌ مي‌شود مانند : توْوار لاچّين، توْوار ترلان، توْوار قره قوش و … .) توْوالاماق (tovalamaq) = توْوالاتماق (tovalatmaq) : غلتاندن، غلت دادن. توْوالانماق (tovalanmaq) : غلتيدن. توْوان (tovan) : تاوان، غرامت، مالي كه بايد بر گردد. توْو-توْو ائتمك (tov-tov edmək) : پرسه زدن، دور زدن. توْو تيتَك (tov titək) : گل دعا، بستة مدوّر و معطّري كه در قاب يا پارچه‌اي دوزند و زنان به عنوان زينت و زيور بر گردن يا زلف بندند. توْو خال (tov xal) : تب خال، تاول زدن بدن بر اثر بيماري. توْوسان (tovsan) : تابستان (زمان تابش آفتاب) توْوغان (tovğan) : نوعي بازي دسته جمعي كه افراد به صورت حلقه وار قرار مي‌گيرند و آن را اجرا مي‌كنند. توْوق (tovq) : طوق، حلقه، حمايلي كه بر گردن بندند. (اصل كلمه هم «توْوق» يا «توْووق» درست است؛ نه طوق) توْولاتماق (tovlatmaq) : 1- چرخاندن، تاب دادن، ريسيدن. 2- گرداندن، به گردش واداشتن. 3- برگرداندن. 4- درد سر دادن، اذيت كردن، كار كسي را به تأخير انداختن. توْولاما (tovlama) : 1- محل چرخ خوردن، گرداب، محلّ غرق شدن. 2- پوزه، دماغه. توْولاماج (tovlamac) : گرداب، محل غرق شدن. توْولاماق (tovlamaq) : 1- تاب دادن، ريسيدن. 2- چرخاندن، گرداندن. 3- برگرداندن. 4- درد سر دادن، ضربه زدن، كتك زدن. توْولانان (tovlanan) : چرخنده، تاب خورنده. توْولانديرماق (tovlandırmaq) : چرخاندن. (← توْولاماق) توْولانماق (tovlanmaq) : 1- تاب خوردن، چرخيدن. 2- ريسيده شدن. 3- گشتن، دور زدن، تفريح كردن. توْولو (tovlu) : 1- در هم پيچيده، در هم تنيده، پيچ و تاب دار، تابيده شده. 2- متقلّب و رياكار. توْولوم (tovlum) : 1- گرداب، محلّ غرق شدن. 2- پوزه، دماغه. 3- تاول بدن بر اثر بيماري يا كتك كاري. توْولوم-توْولوم (tovlum-tovlum) : تاول زده، پوست بدن كه بر اثر كتك كاري سياه شده باشد. توْووس (tovus) : طاووس، پرندة خوش تركيب كه با چرخش بالهايش زيباتر مي‌گردد. توْووش (tovuş) : پيچش، تاب خوردگي. توْووشوق (tovuşuq) : پيچ و تابدار، نخها و رشته‌هاي در هم گير كرده. توْووق (tovuq) : 1- مرغ، مرغ خانگي، ماكيان. (به اعتبار اين كه در هنگام چرخش خودنمايي خاصّي دارد.) 2- طوق، حمايلي كه بر گردن بندند. توْوول (tovul) : تاول، تاول و تورّم بدن بر اثر سوختگي يا كتك كاري. توْو يئمَك (tov yemək) : 1- دور زدن، پرسه زدن. 2- چرخيدن.
توْوا	tova	: نام اصلي طايفة توابع از ايلفارسيمدان. (← توْوبا2)
توْواقّا	tovaqqa	: (ع) مترّك «توقّع»، انتظار، چشمداشت.
توْوبا	tovba	(1) : (ع) توبه، اظهار ندامت و پشيماني. توْوبا كار (tovba kar) : توبه كار، توبه كرده. توْوبالاتما (tovbalatma) = توْوبالاما (tovbalama) : 1- توبه نامه، عمل توبه كردن. 2- عمل عذر خواهي و تسليم. توْوبالى (tovbalı) : توبه كار، توبه كرده. توْوبه‌‌يِ نصوح (tovbəye nəsuh) : توبه‌اي كه بازگشت ندارد.
توْوبا	tovba	(2) : نام طايفة توابع فارسيمدان. (← توْوا)
توْوفير	tovfir	: (ع) توفير، تفاوت.
توْخ	tox	(1) : 1- سير، متضاد گرسنه. 2- ثروتمند، متموّل. 3- متنفّر، ناراحت. توْخالماك (toxalmak) = توْخانماك (toxanmak) : 1- سير شدن. 2- ثروتمند شدن. 3- ناراحت شدن، عصباني شدن. 4- وضعيّتي كه در هنگام آب خوردن قسمتي از آب وارد ناي انسان شود و حالت خفگي و سرفه‌هاي متوالي گردد. توْخاماز (toxamaz) : سيري ناپذير. توْخان گپ (toxan gəp) : سخن درشت و ناراحت كننده. توْختاماق (toxtamaq) : آرام شدن، سير شدن و آرامش يافتن. توْخ چالماسى (tox çalması) : بيماري پرخوري، ناراحتي شكم بر اثر پر خوري. توْخْس (toxs) : 1- تخس، زير بار نرو، شرور مسلك. 2- پر تحرّك، پر جنبش. توْخساماق (toxsamaq) : بي اشتها و بي رغبت شدن نسبت به غذا، بي حال شدن بر اثر تحرّك يا تشنگي زياد. توْخلاشماق (toxlaşmaq) : دسته جمعي سير شدن. توْخلوق (toxluq) : 1- سيري، سير بودن. 2- ثروتمند و متموّل بودن. توْخم (toxm) : 1- تخم، دانه، آنچه كه با عث باروري شود. 2- آب مني. (ريشة اين كلمه در اصل «توخوم» است.) توْخما (toxma) : تخمه، نژاد. توْخماجار (toxmacar) : (توْخم + آجار) مزرعة ديم، گياه يا تخم گياهي كه سالها در يك جا مانده باشد. توْخماز (toxmaz) : سيري ناپذير، حريص و آزمند. توْخ مست (tox məst) : ثروتمند خود خواه، آنكه به مال و ثروت خود بنازد. توْخمو (toxmu) : تخمي، حيوان نر تخمي. توْخوم (toxum) : 1- تخم، بذر، دانه. 2- تخمه، نژاد. توْخوملوق (toxumluq) : 1- بذر، دانة بذر. 2- حيوان نر تخمي.
توْخ	tox	(2) : ريشة مصدر «توخوماق» (بافتن) كه در تركي قديم به صورت «توْق» (بكوب و بزن) بوده است.) توْخانماق (toxanmaq) : 1- درگير شدن، به هم بافته شدن. 2- كوبيده شدن. 3- تماس گرفتن، برخورد كردن. توْخ-توْخو (tox-toxu) : تكه چوب يا سنگي كه در جلو و كنار گودال دام پرندگان كوبيده مي‌شود. توْخچانماق (toxçanmaq) = توْخچونماق (toxçunmaq) : حمله و تهديد كردن، با هم دعوا كردن، كوبيدن و زدن. توْخماق (toxmaq) : 1- تخماق، وسيلة كوبيدن، ميخكوب. 2- نام نقشي از نقشهاي قالي. توْخو (toxu) : فعل امر از مصدر «توْخوماق» (در زمين كوبيدن يا بافتن) توْخوتدورماق (toxutdurmaq) = توْخوتماق (toxutmaq) : 1- به وسيلة ديگري بافتن، بافتن قالي و امثال آن با نيروي كارگر. 2- به وسيلة ديگري كوبيدن. توْخوجو (toxucu) = توْخوچو (toxuçu) : بافنده. توْخوش (toxuş) : عمل بافتن، شيوة بافندگي. توْخوشدورماق (toxuşdurmaq) : 1- به هم بافتن. 2- به وسيلة ديگري بافتن. توْخولماق (toxulmaq) : 1- بافته شدن. 2- در زمين كوبيده شدن. توْخولو (toxulu) : 1- بافته شده. 2- در زمين كوبيده شده. توْخوم (toxum) : عمل بافتن، شيوة بافتن. توْخوما (toxuma) : 1- بافت، شيوة بافتن. 2- نخي كه در بافتن فرش از آن استفاده شود. توْخوماق (toxumaq) : فعل امر از توْخماق (تاخماق) به معني فرو كردن و كوبيدن.1- بافتن. 2- كوبيدن و فرو كردن. توْخومچو (toxumçu) : بافنده. توْخوملوق (toxumluq) : نخ بافتني. توْخون (toxun) : بافت، نحوة بافت. توْخوندورماق (toxundurmaq) : به وسيلة ديگري بافتن. توْخونما (toxunma) : 1- نخ بافتني. 2- عمل بافتن. توْخونماق (toxunmaq) : بافته شدن. توْخونوش (toxunuş) : بافت، عمل يا شيوة بافندگي. توْخويان (toxuyan) : 1- بافنده. 2- كوبنده، فرو كننده.
توْي	toy	: عروسي، مجلس جشن و شادي. توي توتماق (toy tutmaq) : 1- مجلس عروسي بر پا كردن. 2- مجازاً به معني دعوا راه انداختن. توْيـخانا (toyxana) : 1- محلّ بر پايي جشن و عروسي. 2- سنگري كه بر روي آن آتش درست كنند و در اطراف آن به رقص و پايكوبي پردازند. توْي داشى (toy daşı) = توْي كرّه‌سي (toy kərrəsi) = توْي كرَّهي (toy kərrəhi) : سنگ چين استوانه‌اي شكل كه در وسط ميدان عروسي بنا كنند. توْيـلوق (toyluq) : 1- متعلّق به عروسي، آنچه مربوط به جشن و عروسي باشد. 2- هدية عروسي، هديه‌اي كه مدعوين به عروس و داماد دهند.
توْيو	toyu	: چادركهاي كرم نوروزي يا كرم ابريشم. ← تاها و توْه)
توْيـوق	toyuq	: مرغ، ماكيان. (← توْو، توْووق)
توْز	toz	(1) : گرد و غبار، گرد و خاك. توْزا باتماق (toza batmaq) : پر از گرد و خاك شدن. توْزارماق (tozarmaq) : 1- از دور به صورت گرد و خاك ديده شدن. 2- به حالت گرد و غبار در آمدن. توْ‌زاق (tozaq) : غبار، گرد و خاك. توْزالاق (tozalaq) : 1- گرد و خاك. 2- غبار آلود، پر گرد و خاك. توْزالما (tozalma) : غبار آلود. توْزالماق (tozalmaq) : گرد و خاك بلند شدن. توْزاناق (tozanaq) : 1- گرد و خاك. 2- خاك آلود. توْز باسماق (toz basmaq) : گرد و خاك نشستن، گرد گرفتن. توْز-تاپالاق (toz-tapalaq) = توْز-و-توْرپاق) (toz-o-torpaq) : گرد و خاك. توْز قوْپماك (toz qopmak) : گرد و خاك بلند شدن. توْزلاق (tozlaq) : زمين خاك آلود، جايي كه پر از گرد و خاك باشد. توْزلانديرماق (tozlandırmaq) : غبار آلود كردن، خاك بلند كردن. توْزلانماك (tozlanmak) : خاك آلود شدن. توْزلو (tozlu) : غبار آلود، آلوده به گرد و خاك. توْزلوق (tozluq) : زمين خاك آلود. توْزوماق (tozumaq) : گرد و خاك بلند شدن.
توْز	toz	(2) : بن، ريشه و اصطلاحاً بن گوش، زير گوش. (اين كلمه در تركي قديم با تلفّظ «تؤز» آمده است.) اليني قوْيموش قولاغى توْزونا، ييرلير. (دستش را بن گوشش گذاشته، آواز مي‌خواند.)
تؤحبه	töhbə	= تؤحفه (töhfə) : (ع) 1- تحفه، ارمغان. 2- از نامهاي دختران.
تؤهو	töhü	: تيهو، نام پرنده‌اي شبيه كبك. (← توهو)
تؤك	tök	: فعل امر از مصدر «تؤكمك» (ريختن) تؤكدورمَك (tökdürmək) : 1- به وسيلة ديگري ريختن، ريزاندن. 2- بر رسي بدني كردن، بازرسي. تؤكمَك (tökmək) : 1- ريختن، فرو ريختن، ريزش كردن. 2- جستجو كردن، تحقيق كردن، به هم ريختن و بررسي كردن. تؤكمه (tökmə) : 1- عمل ريزش، ريختن. 2- فعل نهي از «تؤكمَك»، مريز، مپاش. تؤكمه-تؤکوش (tökmə-töküş) = تؤکوش (töküş) : ريخت و پاش، بي نظمي. تؤکوشدورمَك (töküşdürmək) : 1- به هم ريختن، پراكنده كردن. 2- تحقيق كردن، بررسي كردن. تؤکوشمَك (töküşmək) : 1- به هم ريختن، آشفته شدن. 2- به جان هم افتادن، دعوا كردن. تؤکوك (tökük) : به هم ريخته شده، نا مرتّب، از هم پاشيده. تؤکول (tökül) : 1- فعل امر از مصدر «تؤکولمك» (ريختن). 2- گيسواني كه از پشت سر به پايين ريخته، پشت سر، موهاي اطراف سر. تؤکولمَك (tökülmək) : 1- ريختن، ريزش كردن. تؤکولمه (tökülmə) : عمل ريخت و پاش، ريزش و فرو ريختگي. تؤکولو (tökülü) : 1- ريخته شده. 2- در هم ريخته، آشفته. تؤکولوم (tökülüm) : 1- محل ريزش. 2- زمان ريختن، هنگام ريزش. تؤکوم (töküm) : 1- نحوة ريزش، ريختن. 2- پشت گردن، محل آويزان شدن موهاي پشت سر. تؤکونتـو (töküntü) : 1- خرد و ريز، آنچه ريخته شده باشد، آشغال، تفاله. 2- ريخت و پاش. 3- آدم لا ابالي. تؤکونه‌ك (tökünək) : 1- در هم ريخته، آشفته و پريشان. 2- آدم لاابالي. 3- علفهاي خشك كه بر اثر چراي دام در هم ريخته و زير پاي حيوانات كوبيده شده باشد.
تؤره	törə	: فعل امر از مصدر «تؤره‌مك» (آفريدن). تؤره‌تْمَك (törətmək) : آفريدن، خلق كردن. تؤره‌ديلْمَك (törədilmək) : آفريده شدن، خلق شدن، ايجاد شدن. تؤره‌مك (törəmək) : 1- خلق كردن، ايجاد كردن. 2- خلق شدن، ايجاد شدن. تؤره‌نْمَك (törənmək) : به وجود آمدن، خلق شدن. تؤره‌نيش (törəniş) : عمل خلق شدن، آفرينش.
تؤول	tövl	: تيول، زمين محدود، محصور و متصرّفه، زميني كه از طرف مالك، خان يا پادشاه در اختيار كسي قرار گرفته باشد. تؤوله (tövlə) : طويله، جاي محدود و محصور، محلّ نگهداري و بستن چارپايان.
تؤيـله	töylə	: طويله. (← تؤول، تؤوله)
طؤيله	töylə	: طويله.
تو	tu	: (ف) 1- تو، داخل، درون. 2- اتاقي كه اطراف آن محدود و تاريك باشد و روشنايي نداشته باشد. تو چال (tu çal) : يخچال كوه، يخچال طبيعي در كوههاي برف آلود، برفي كه در داخل گودال كوه باشد. تو دار (tu dar) : تودار، زيرك، عاقل و سيّاس. تو زيني (tu zini) : چرم دروني زين اسب. تو گاه (tu gah) : آلونك، خانة كوچك.
توج	tuc	: 1- روي، فلز روي. 2- فلز مفرغ. توجو (tucu) : فلز روي.
توجَنگي	tucəngi	: آلونك، كومه. (در)
توف	tuf	: 1- پوشالي، تو خالي. 2- تپّه يا بلندي كه زير آن سوراخ تونل مانندي داشته باشد و باد از آن عبور كند. 3- سخن تو خالي، سخن اضافي، ياوه. 4- تف، آب دهان. 5- شكاف، غار كوه. 6- جاي گودي كه در آن آب يا برف جمع شود، يخچال برفي، گودال. 7- آبشار. توفال (tufal) : 1- پوچ، تو خالي. 2- سخن بيهوده، ياوه. توفالا (tufala) : تفاله، آشغال، هر چيز توخالي و اضافي، باقيماندة هر چيز. توفان (tufan) : توفان، باد شديد. توفانليق (tufanlıq) : روز توفاني، هواي توفاني.
توغور	tuğur	: هر چيز گرد،كروي يا استوانه‌اي شكل. توغور-توغور (tuğur-tuğur) : 1- اشياي گرد و كروي شكل. 2- در حال غلتيدن. توغورلا (tuğurla) : بغلتان. توغورلاماق (tuğurlamaq) : غلتاندن، غلتانيدن. توغورلانماق (tuğurlanmaq) : غلتيدن، غلت خوردن.
توغورْتْماك	tuğurtmak	: برخيزاندن. (← تور1، تورغوتماق)
توغوزدورماق	tuğuzdurmaq	: برخيزاندن. (← تور1، تورغوزدورماق)
توك	tuk	= توكّ (tukk) : صداي چكيدن قطره، چك چك. توكّا (tukka) : قطره، چكّه. توكّالاماق (tukkalamaq) = توكّ ائدمك (tukk edmək) = توكّولاماك (tukkulamak) : قطره قطره چكيدن. توك-توك (tuk-tuk) : قطره قطره. توك-توك ائدمك (tuk-tuk edmək) : قطره قطره ريختن، تراوش كردن.
توكان	tukan	: خار، تيغ درخت. (← تيك1، تيكان) توكانلى (tukanlı) : خار دار. توكانليق (tukanlıq) : خارستان، خار زار.
تول	tul	: تل، تپّه. (اصل كلمه «دوْل» از مصدر «دوْلماق» (پُر و آكنده شدن) است.) تول-و-تومّاج (tul-o-tummac) : تل و تپّه، پستي و بلندي. تولوق (tuluq) : 1- مشك كوچكي كه پر از آب كنند. 2- جهش آب از چشمه. تولوق-تولوق (tuluq-tuluq) : جهش و فوران آب از چشمه. تولوم (tulum) : برآمدگي، تل، بلندي، برجستگي. تولومّ-و-گوْود (tulumm-o-govd) : برآمدگي و گودال، بلندي و پستي. تولومّا (tulumma) : تلمبه، وسيلة استخراج آب از زمين.
توم	tum	(1) : برجستگي، تل، تپّه، بلندي. تومّاج (tummac) : برآمدگي، تل، تپّه. تومار (tumar) : نامه يا نوشتة بلند بالا. تومّالماق (tummalmaq) : برآمدن، بالا آمدن قارچ و امثال آن. تومزوخدورماق (tumzuxdurmaq) : وادار به سرك كشيدن و سر را بالا بردن يا استراق سمع نمودن. تومزوخماق (tumzuxmaq) : 1- گردن كشيدن، سرك كشيدن، به هر جايي سر زدن. 2- فال گوشك، گوش را براي شنيدن تيز كردن. تومماق (tummaq) : از زير زمين جهيدن و بالا آمدن. تومّولماق (tummulmaq) : بالا آمدن، برآمدن.
توم	tum	(2) : 1- شيرجه رفتن در آب. 2- صداي طبل و امثال آن. (← توم) تومار (tumar) : در آب شيرجه رونده. تومَّك (tummək) : تمبك، آلت ضرب. تومَّكچي (tumməkçi) : تمبكچي، تمبك زن.
تومّان	tumman	: تنبان، زير شلواري. (ريشة كلمه از «توتماق» (گرفتن، پوشاندن) است؛ گرچه بعضيها معتقدند از مصدر قديمي «توماق» (بستن) درست شده؛ و گروهي هم ريشة كلمه را توْن = دوْن (جامه) دانسته‌اند) تومّان باغى (tumman bağı) : بند تنبان.
تون	tun	(1) : 1- آتش جهنّم، بدترين مكان. 2- نام قديم شهر فردوس در استان خراسان. 3- تون حمّام، آتشدان حمّام. (← تـون)
تون	tun	(2) : (فر) تن، واحد وزني كه معادل 1000 كيلو باشد. توناج (tunac) : ظرفيت وزن، مقدار ظرفيت يك وسيلة نقليه بر حسب تن.
تونْج	tunc	: 1- روي، فلز روي. 2- مفرغ، برنج. (← توج، توجو) تونجو (tuncu) : فلز روي.
تونقورلاماك	tunqurlamak	: غلتاندن، غلتانيدن. (← توغور، توغورلاماق)
تور	tur	(1) : بن مصدر «تورماق» (ايستادن، قيام كردن) توراغان (turağan) : ساكن، مقيم. توران (turan) : 1- قيام كننده، بلند شونده. 2- مقاومت كننده. 3- از نامهاي دختران. 4- مجموعة كشورهاي ترك زبان دنيا. (هر چند كه ريشة كلمه از مصدر «تؤره‌مك» (آفرينش) هم هست.) 5- توقّف كننده. تورغوت (turğut) : برخيزان، بيدار كن. تورغوتماك (turğutmak) = تورغوزدورماق (turğuzdurmaq) : 1- بلند كردن، ايستانيدن. 2- بيدار كردن. تورماق (turmaq) : 1- ايستادن، برخاستن، قيام كردن. 2- ايستادن، توقّف كردن. 3- بيدار شدن. 4- مقاومت كردن. 5- مقيم شدن، اقامت گـزيدن. تورموز (turmuz) : ترمز، وسيلة توقّف وسايط نقليه. تورونماق (turukmaq) : رشد كردن، روييدن.
تور	tur	(2) : 1- آدرس، نشاني. 2- آگاهي و اطّلاع. 3- مجاورت، نزديكي و همسايگي. 4- راه و روش. تور-آراه (tur-arah) : 1- آدرس، نشان، ارائة راه. 2- آگاهي و اطّلاع. تورّا (turra) : راه، روش، مرام. تورّ ائدمَك (turr edmək) = تور سالماق (tur salmaq) : آگاهي يافتن، آدرس و نشاني به دست آوردن. تورسوز (tursuz) : بي نام و نشان، بدون آدرس. تورلاماك (turlamak) : 1- تحقيق كردن، پرسيدن. 2- آدرس دادن. تورّه : راه، روش، مرام. تورّ-و-جو (turr-o-cu) : جستجو و تحقيق.
تور	tur	(3) : 1- توري، نوعي پارچة نازك و مشبّك كه از آن چارقد يا لباس عروس درست كنند. 2- توري چراغ.
تورْب	turb	= تورْپ (turp) : ترب، تربچه. تورپِ گوْو (turpe gov) : ترب گاوي، از انواع علفهاي صحرايي كه برگهايش شبيه برگ تربچه است.
تورد	turd	: ترد، شكننده.
تورَنج	turənc	: 1- ترنج، بالنگي. 2- نام نقشي از نقشهاي قالي.
تورْت	turt	: دُرد، رسوب، ته نشست مايعات. (ريشة كلمه از مصدر «تورماق» (ايستادن) است.) تورتو (turtu) = تورته (turtə) : درد، رسوب، آنچه از ته نشين شدن كرة جوشيده به دست آيد، ته نشين روغن حيواني تازه.
توروپ	turup	: ترب، تربچه. توروپچا (turupça) : تربچه.
توروش	turuş	: 1- ترش، مزة ترش. 2- محكم، تند و سريع. بير توروش شاپالاق اوْنا ووردو. (سيلي محكمي به او زد.) توروشال (turuşal) : ترشيدگي و نفخ معده، ترشّح اسيد معده، ناراحتي معده. توروشالاتماق (turuşalatmaq) : ترش كردن، ترشاندن. توروشالاماق (turuşalamaq) : ترش شدن، مزة ترش گرفتن. توروشاللى (turuşallı) : كسي كه دچار ناراحتي معده باشد. توروشاماق (turuşamaq) : 1- ترش شدن، فاسد و گنديده شدن. 2- فطير كردن خمير. توروشاميش (turuşamış) : ترشيده، ترش مزه شده، تخمير شده. توروشَك (turuşək) : ترشك، ترش گياه، گياهي كه برگ سبز و ترش آن از سبزيجات خوردني محسوب مي‌گردد. توروشلوق (turuşluq) : ترش بودن، ترش مزه بودن. توروش مزّه (turuş məzzə) : ترش مزه. توروشو (turuşu) : ترشي، ترشيجات.
توروش پالا	turuş pala	: ترش پالا، صافي، آشپالا.
توسباغا	tusbağa	: 1- وک پشت. 2- نام نقشي در گليم كه به شكل وک پشت بافته مي‌شود. (اصل كلمه از تاش (سنگ) = تاس = توس + باغا (باخه) درست شده است.)
توش	tuş	: 1- روبرو، مقابل. 2- دقيق، درست. 3- عالم بيداري. (← توش) توش ائدمك (tuş edmək) : در يك مسير قرار دادن، نشانه‌گيري كردن. توش گلمك (tuş gəlmək) : مواجه شدن، برخوردن. توشمال (tuşmal) : نوازنده، مطرب، چنگي. (به اعتبار اين كه نوازنده انگشتان خود را دقيق و درست بر محلِ ايجادِ صدا، قرار مي‌دهد.)
توت	tut	: فعل امر از مصدر «توتماق» (گرفتن) توتار (tutar) = توتارلى (tutarlı) : گيرا، مؤثّر و مفيد، پر ثمر. توتاش (tutaş) : 1- پر پشت و انبوه، درختي كه ثمر گرفته. 2- ثمر، ميوه. توتاشلى (tutaşlı) : پر ثمر، پر ميوه. توتاشماق (tutaşmaq) : 1- به هم چسبيدن، همديگر را جذب كردن. 2- پر ثمر شدن درخت، رسيدن ميوه‌جات. 3- آتش گرفتن، شعله ور شدن. 4- شروع شدن، شروع بارندگي. توتدورما (tutdurma) : عمل دستگيري، اسارت. توتدورماك (tutdurmak) : به وسيلة ديگري دستگير كردن، وادار به دستگير نمودن. توتغون (tutğun) : 1- گرفته شده، هواي كيپ و گرفته. 2- آنكه زبانش بگيرد، كسي كه لكنت زبان دارد، الكن. 3- گرفته حال، غمگين و ناراحت. 4- رنگ تيره، رنگِ گرفته، مات. توتغونلوك (tutğunluk) : 1- گرفتگي هوا. 2- گرفتگي حال، ناراحتي. 3- لكنت زبان داشتن. توتما (tutma) : آنچه را كه از ميان همنوعان خود بگيرند و انتخاب كنند، منتخب، برگزيده. توتماق (tutmaq) : 1- گرفتن، دستگير كردن. 2- در دست نگه داشتن، با دست به چيزي چسبيدن. 3- انتخاب كردن، برگزيدن. 4- دريغ ورزيدن. من سندن توتمورام. (من از تو دريغ نمي‌كنم.) 5- به مرض دچار شدن، سرايت بيماري به ديگـري. 6- جا گرفتن، گنجيدن. 7- شروع شدن. ياغيش توتدو. (باران شروع شد.) 8- بر گزار كردن، برپا كردن. بير توْي توتدو كي دئمه. (يك عروسي مجهّز برپا كرد كه نگو و نپرس.) 8- بستن، منجمد شدن. 9- فرض كردن، تصوّر كردن. 10- فرا گرفتن، پوشاندن. 11- جلب نظر كردن، تأثير گذاشتن. 12- به هدف خوردن، اصابت كردن. 13- اجاره كردن، كرايه كردن. 14- تصرّف كردن، تصاحب كردن. 15- ثمر دادن، ميوه دادن. 16- دخول كردن، تصرّف كردن مرد زن را. 17- همخواني داشتن، مطابقت داشتن. 18- بستن ماست و مانند آنها. 19- به كار گماشتن، استخدام كردن. 20- جايگزين شدن. اوْنونگ يئريني توتماز. (جاي او را نخواهد گرفت) 21- ظرفيت داشتن. بو ماشي بئش آدام توتور. (اين ماشين ظرفيت 5 نفر را دارد.) توتمالى (tutmalı) : صفت لياقت از «توتماق»، گرفتني، دستگير كردني. توتناق (tutnaq) = توتنوق (tutnuq) : هواي گرفته. (← توت، توتغون) توتوش (tutuş) : 1- نحوة گرفتن. 2- نحوة ثمر دادن. 3- نحوة برپا كردن. توتوشماق (tutuşmaq) : همديگر را گرفتن، آتش گرفتن هيزم و امثال آن. توتوق (tutuq) : 1- گرفته شده، سد شده. 2- تتق، آنچه كه بر پا كنند؛ مانند : چادر، خيمه و … 3- برگزار شده، برپا شده. 4- خسيس، لئيم. 5- الكن. توتولاس (tutulas) : الكن، آنكه لكنت زبان دارد و زبانش مي‌گيرد. توتولما (tutulma) : 1- دستگيري، گرفتاري. 2- گرفتگي هوا. توتولماق (tutulmaq) : 1- دستگير شدن، بازداشت شدن. 2- ناراحت شدن. 3- گرفتگي و شرجي شدن هوا. 4- لكنت داشتن. توتولو (tutulu) : 1- اسير، گرفتار. 2- هواي گرفته و غبار آلود. توتوم (tutum) : 1- عمل دستگيري. 2- گنجايش، ظرفيت. 3- ثمر، ميوه. 4- آتش گرفتن. توتوملو (tutumlu) : با ظرفيت، داراي گنجايش. توت هاي توت (tut hay tut) : دستگيري عمومي، اسارت دسته جمعي.
توتو	tutu	: طوطي. (از تكرار صداي : تو، تو، تو… به وجود آمده.) توتوله قوش (tutulə quş) : نام نقشي در گليم.
توخار	tuxar	: سر و صدايي كه از بر خورد باد با خار گياهان و بوته‌ها ايجاد شود، سر و صداي خفيف. توخار كسمك (tuxar kəsmək) : سر و صداي خفيف را از بين بردن، پاورچين پاورچين رفتن.
تـوج	tüc	= تـوجـو (tücü) : 1- روي، فلز روي. 2- مفرغ.
توف	tüf	: 1- صداي تف، تف، آب دهان. 2- از اصوات تأسّف. 3- تو خالي. (← توف) تـوفنگ (tüfəng) : تفنگ، اسلحه، آلت توفنده. تـوفنگچي (tüfəngçi) : تفنگچي، تير انداز. تـوفنگچيليك (tüfəngçilik) : تفنگچي‌گري، مهارت تير اندازي. تـوفنگلي (tüfəngli) : تفنگدار، مسلّح. تـوفورجَك (tüfürcək): آب دهان. تـوفورمَك (tüfürmək) : تف انداختن، پرتاب كردن آب دهان. تـوف-و-لعنت (tüf-o-lə”ənət) : تف و لعنت، نفرين و سرزنش.
تـوفئيلي	tüfeyli	: مترّك «طفيلي»، وابسته، مهماني كه بدون دعوت همراه ديگران به مهماني رود.
تـوهـو	tühü	: تيهو، نام پرنده‌اي شبيه كبك. (كلمه از اسم صوت : تـوه تـوه .… درست شده)
تـوك	tük	(1) : 1- مو، موي سر. 2- تار مو يا پشم. 3- پرِ پرندگان. 4- پرز، پود، موي اضافي. تـوك باسماق (tük basmaq) : پُر مو شدن، بلند شدن موي سر. تـوكسـوز (tüksüz) : بدون مو، بدون پر يا پشم. تـوكلَنمَك (tüklənmək) : مو در آوردن، ريش، پشم يا پر در آوردن. تـوكلو (tüklü) : مو دار، ريشدار، داراي پشم، مو يا پر و بال. تـوكلوجه (tüklücə) : 1- داراي مو يا پشم كم، نسبتاً پردار، داراي بال و پر اندك. 2- نام بوته‌اي گياهي كه كركدار است. تـوکول (tükül) : قسمتي از سر انسان كه موي سر از آنجا آويزان مي‌شود، اطراف و پشت سر. تـوکوم (tüküm) : 1- موي من، زلف من. 2- دسته يا بسته‌اي از مو يا پشم. 3- گياه كاكوتي. (← كگ، كگليك اوْتو)
تـوك	tük	(2) : فعل امر از مصدر «تـوكمك» (دوختن) (← تيك1) توکمه (tükmə) : دكمه، تكمه.
توک	tük	(3) : بن فعلي مصدر «توکتمك» (تمام كردن) كه به تنهايي كاربرد ندارد. تـوكَت (tükət) : تمام كن، خاتمه بده. تـوكَتديرمك (tükətdirmək) = تـوكَرْتْمَك (tükərtmək) = تـوكَتمَك (tükətmək) : تمام كردن، به پايان رساندن. تـوكتمه‌لي (tükətməli) : تمام كردني. تـوكَن (tükən) : تمام شو. تـوكَنديرمك (tükəndirmək) : به اتمام رساندن، تمام كردن. تـوكَنمَز (tükənməz) : 1- تمام نشدني، بي پايان. 2- فراوان، زياد. تـوكَنمزليك (tükənməzlik) : بي پاياني، پايان ناپذيري. تـوكَنمَك (tükənmək) : تمام شدن، پايان يافتن. تـوكنمه‌لي (tükənməli) : تمام شدني. تـوكَنه‌ني (tükənəni) : خلاصه، خلاصة كلام.
تـوکورتمك	tükürtmək	: نشاندن نهال و امثال آن)
تـول	tül	: 1- طول، درازا. 2- ادامه، دنباله. 3- زمان طولاني. تولانـی (tülanı) : طولاني، مدت زياد. تـولکو (tülkü) : (از «تـول» (بلند) + کو = قوي (در تركي قديم به معني (دُم) تشكيل شده است.) روباه، جانور دُم بلند. (گلّه‌زن) (← تيل، تيلكي.) تـولَكّي (tüləkki) : نشاء، جوانة‌ بادنجان، گرجه و… كه به تدريج رشد كند و بلند شود.) تـوله (tülə) : 1- توله، زاد و ولدي كه ادامه دهندة نسل باشد، نوزاد سگ، روباه و جانوران وحشي. 2- تخم مرغي كه زير مرغ كُرك مي‌گذارند تا تخم گذارد. 3- بزرگترين قاب در قاب بازي كه با آن قابهاي ديگر را بزنند. تـوله باز : قاب باز، قاب باز ماهر. تـوله خيرّ ائدمَك : قرار گرفتن قاب بزرگ در كنار قاب كوچك. تـوله‌مك (tüləmək) : 1- توله كردن و زاييدن سگ. 2- آگاه شدن سگ از خطر و پريدن از جاي خود. تـولو (tülü) : انگلك، انگشت دراز كردن و مسخره كردن. تـولونگو (tülüngü) : انگُلكي، مورد تمسخر قرار گرفته.
طلإل	tül	: 1- طول، درازا. 2- ادامه و دنبالة كار. (← تول)
تول حال	tül hal	: به سرعت، با تندي و عجله.
تـولَه	tüləh	(1) : محرّف «طلوع» ، دميدن. تولَه چكمَك (tüləh çəkmək) : طلوع كردن، دميدن آفتاب.
تـولَه	tüləh	(2) : پنيرك، گياه پنيرك. (← توْلا)
تـولَك	tülək	(1) : 1- پرنده يا حيواني كه پر، مو يا پشم نداشته باشد، پر ريخته، گر. 2- تلفّظي از كلمة تـوره‌ك (روباه) و مجازاً به معني حقّه باز و فريبكار. 3- پرندة نر. (محمود كاشغري ريشة اين كلمه را از «توک» (مو) دانسته است.) تـولَك ترلان (tülək tərlan) : ترلان جوان كه پر و بالش كامل و پُر نيست، جوجة نر باز شكاري.
تـوم	tüm	: 1- صداي افتادن چيزي در آب يا كوبيدن بر روي چيزي. 2- عمل شيرجه رفتن در آب. توممَك (tümmək) : 1- شيرجه رفتن در آب، به داخل آب افتادن. 2- تمبك، طبل كوچك. تومولْمَك (tümmülmək) : شيرجه رفتن در آب.
تـومَن	tümən	: تومان، واحد پول معادل 10 ريال. (اساساً اين كلمه به معني ده هزار بوده است.)
تـون	tün	: 1- بدترين مكان، آتش جهنّم. گئده كي تون به تون اوْلا. (خدا كند كه بدترين مكان نصيبش شود.) 2- نام قديم شهر فردوس در استان خراسان. تـون-و-طبس (tün-o-təbəs) : فردوس و طبس خراسان كه جاي بد آب و هوايي بوده. (گويا در زمان صفويه و نادر شاه افشار عدّه‌اي از ايلات قشقايي را به‌ آنجاها تبعيد مي‌كنند؛ بعد از مرگ نادر شاه كه آنها به فارس برگشتند، از تون (فردوس) و طبس به بدي ياد مي‌كنند.)
تـونْگ	tüng	: تُنگ، ظرف آب‌خوري.
تـونّ	tünn	= تون (tün) : 1- تند، سريع، چابك. 2- تند خوي، عصباني مزاج. 3- تند، تند مزه. (ريشة كلمه از «تـون» (رمق) در تركي قديم است.) تـونّ اوْلماق (tünn olmaq) : 1- تند شدن غذا. 2- عصباني شدن. تـون مزاج (tün məzac) : عصباني مسلك، تند مزاج. تـونـوك (tünük) : 1- تُنُك، غير متراكم، زراعت كم بنيه. 2- ظريف و نازك.
تـور	tür	: 1- آدرس، نشانه. 2- آگاهي و اطّلاع. 3- راه و روش. 4- مجاورت، نزديكي و همسايگي. (در تركي قديم به معني ريشه، نسل و نژاد است.) تـوره‌مك (türəmək) : آفريدن، خلق كردن. (← تؤره، تؤره‌مك)
تـورد	türd	: تُرد، شكننده.
تـوره‌ك	türək	: 1- روباه. 2- شغال. 3- روباه صفت، مكّار، حيله گر.
تـورفه	türfə	: (ع) مترّك «طرفه»، عجيب و غريب.
طلإرفه	türfə	: (ع) طرفه، عجيب و غريب.
تـورك	türk	: 1- ترك، اقوام مختلف تركان دنيا. 2- آن‌كه ترك زبان باشد. (ريشة كلمه از «تـوره‌مك» يا «تؤره‌مك» (آفريدن) است.) تـوركمن (türkmən) : 1- تركمن، نام قومي از اقوام ترك. (تـورك + من (كسي كه) = آن كه ترك اصيل باشد.) 2- نام آهنگي از آهنگهاي موسيقي قشقايي. تـورکو (türkü) : تركي، زبان تركي. تورك-و-توْوال (türk-o-toval) : اقوام ترك و توال (نام قومي در چين)، ترك و غير ترك. تـوركييات (türkiyat) : تركان، اقوام مختلف ترك. تـوركيياتليق (türkiyatlıq) : ترك بودن.
تـوركه	türkə	: يك قسمت از خوشة انگور كه از چندين دانة انگور تشكيل مي شود. (← تيلينگ)
تـوسمورلو	tüsmürlü	: تميز، پاك، آراسته.
تـوسموروک	tüsmürük	: كوچولو، كوتوله.
توش	tüş	: 1- روبرو، مقابل هم. 2- زمان بيداري، عالم بيداري. 3- مساوي، برابر. 4- درست، صحيح و دقيق. 5- مناسب، سازگار، موافق ميل. تافاق توش گلدي. (اتّفاقاً مناسب و خوش يمن افتاد.) تـوش ائدمك (tüş edmək) : 1- در امتداد هم قرار دادن. 2- نشانه گرفتن، مقابل هم قرار دادن. توش گلمك (tüş gəlmək) : 1- روبرو شدن، مواجه گشتن. 2- اتّفاق رخ دادن، رخ دادن پيشامد.
تـوت	tüt	(1) : 1- دود، دوده، بخار غليظ. 2- دخانيات. تـوت اوستونده (tüt üstündə) : فوري، سريع، مثل دود و هوا حركت كردن. تـوت اوْلماق (tüt olmaq) : دود شدن و به آسمان رفتن، نابود شدن و از بين رفتن. تـوت-قانقا (tüt-qanqa) = تـوت-قانقال (tüt-qanqal) : دود، دود آتش در حال سوخت. تـوتَك (tütək) : ني لبك، ني كوچك، وسيلة دميدن هوا. تـوت گؤزه گئدمك (tüt gözə gedmək) : 1- دود به چشم رفتن. 2- انتقام ديدن، قصاص پس دادن. تـوتلوك آغاجى (tütlük ağacı) : چوب تري كه با كرز دادن و با استفاده از دود آن مشك دوغ را دباغي مي‌كنند. تـوتمَك (tütmək) : سوختن و دود برخاستن، بلند شدن و به هوا رفتن دود. تـوتـوزدورمَك (tütüzdürmək) : كرز دادن، دود دادن، سوزاندن. تـوتـوزدورمه (tütüzdürmə) : عمل دود و كرز دادن. تـوتوک (tütük) : 1- دود، سوخته شدة هر چيز. 2- پيچ تنة درخت، بند تنة ساقه كه در هنگام سوختن دود از منفذ آن خارج مي‌شود. تـوتون (tütün) : 1- توتون. 2- دود. تـوتـونچـو (tütünçü) : توتونچي، توتونكار، تنباكو كار. تـوتـونَن (tütünən) : 1- همراه با دود يا هواي مه آلود. 2- فوري، به سرعت.
توت	tüt	(2) : درخت يا ميوة توت. تـوت آغاجى (tüt ağacı) : درخت توت.
تـوتييه	tütiyə	: 1- توتيا، اكسير. 2- هر چيز كمياب. (ريشة كلمه «توتا» از مصدر «توتماق» (گرفتن) است و به معني آنچه كه بايستي ضبط و گرفته شود.)
اوج	uc	: ابتدا يا انتهاي هر چيز بلند مانند طناب، قلّة كوه و … (← اوج) اوجا (uca) : بلند، بالا. اوجا بوْيلو (uca boylu) : بلند قامت، بلند بالا، بلند قد. اوجا داغلار (uca dağlar) : 1- كوههاي بلند. 2- نام آهنگي از آهنگهاي موسيقي. اوجادان (ucadan) : 1- از بلندي، از بالا. 2- با آهنگ و صداي بلند. اوجاوشماق (ucalaşmaq) = اوجالانماق (ucalanmaq) : بلند تر و بالا تر رفتن، اوج گرفتن. اوجالْتْماق (ucaltmaq) : 1- بالا بردن، بلند كردن. 2- رتبه دادن، ترفيع دادن. اوجالماق (ucalmaq) : بلند شدن، دراز شدن. اوجاليق (ucalıq) : 1- بلندي، ارتفاع، بالا و بلند بودن. 2- تل، تپّه، بلندي. اوجالين-آلچاقليق (ucalın-alçaqlıq) = اوجالين-آلچاقلين (ucalın-alçaqlın) : پر نشيب و فراز.
اوچ	uç	: 1- فعل امر از مصدر «اوچماق» (پرواز كردن) 2- در تركي قديم به معاني «بيهوش شو» و «بهشت» (پرواز روح) اوچا-اوچا (uça-uça) : پرواز كنان. اوچار (uçar) = اوچاغان (uçağan) = اوچان (uçan) : 1- سريع، چابك، به سرعت حركت كننده. 2- هرچه در هوا پرواز كند. اوچراماق (uçramaq) = اوچوراماق (uçuramaq) : به سرعت به هم رسيدن، ملاقات كردن، دچار شدن. اوچقون (uçqun) : سريع، چابك، تند و تيز. اوچقونماق (uçqunmaq) : بيهوش شدن به خاطرخنده يا گرية زياد، پس افتادن نفس. غش كردن، پريده شدن رنگ صورت. اوچماق (uçmaq) : 1- پريدن، پرواز كردن. 2- پرتاب شدن، سقوط كردن. 3- با سرعت تمام دويدن. 4- شكستن و خرد شدن لبة چيزي. ديشي بالي اوچموش. (قسمتي از دندانش شكسته.) 5- رنگ باختن. 6- فرّار شدن گاز وامثال آن. 7- لرزيدن و متشنّج شدن. اوچورتماق (uçurtmaq) : 1- پراندن، پرانيدن. 2- مجازاً به معني دروغ گفتن و لاف زدن. اوچوروق (uçuruq) = اوچوروم (uçurum) : پرتگاه. اوچوروماق (uçurumaq) : لرزيدن، متشنّج شدن. (بيات) اوچوشماق (uçuşmaq) : دسته جمعي پريدن. اوچوق (uçuq) : 1- رنگ باخته، رنگ پريده. 2- تبخال، تاول. اوچوقلاما (uçuqlama) : تبخال، تاول. اوچوقلاماق (uçuqlamaq) : تبخال زدن. اوچولماق (uçulmaq) : 1-پرت شدن.2- پرواز داده شدن.
اوچون	uçun	: براي، به خاطر، به دليل.
اود	ud	: فعل امر از مصدر «اودماق» (بلعيدن) (← اوت1) اوددورماق (uddurmaq) : بلعاندن. اودغونماق (udğunmaq) : حالتي كه لقمه در گلو گير كند. اودماق (udmaq) : 1- بلعيدن. 2- در قمار بردن.
عودّه	uddə	: (ع) عهده، مسئوليّت. عودّه‌دن گلمك (uddədən gəlmək) : از عهده بر آمدن، چاره جويي كردن.
اودول	udul	: 1- تشريفات، دنباله دار، كار دنباله‌دار. 2- گرفتاري و درد سر. (ريشة كلمه از مصدر «اوزانماق» (طولاني شدن) است؛ يعني به شكلهاي «اوزول»، «اوذول»، «اودول» و «اوتول» تغيير يافته. ← اوز، اوتول)
اودوم	udum	: 1- علم جادويي، قدرت تسلّط بر اجنّه. 2- بازي برد و باخت، مسابقه، مجازاً به معني خوش قدم و مبارك. (ريشة كلمه از اوتماق به معني برنده شدن است.) اودوم-اودوم (udum-udum) : نوعي بازي دسته جمعي در بين كودكان و نو جوانان. اودوملو (udumlu) : كسي كه بر دانش سحر و جادويي مسلّط باشد.
اوف	uf	: 1- از اصوات تأسّف، تعجّب و لذّت. اوف دئمه‌دي. (اعتراض نكرد، ناراحت نشد.) 2- صداي وزش باد و هر چيز كوبيده و ريز كه به باد دهند. اوفاق (ufaq) : 1- خرد و ريز شده، نان خشك و ريز. 2- ترد، شكننده و ظريف. اوفاقلاماق (ufaqlamaq) : ريز و كوچك كردن، ريز ريز كردن. اوفالانماق (ufalanmaq) : خرد شدن، ريز ريز شدن. اوفره (ufrə) = اوفوره (ufurə) : آرد، آرد زبر. (← اور، اوربا) اوفّولاماق (uffulamaq) : صداي فش فش باد به گوش رسيدن. اوفّئي (uffey) = اوفّئيش (uffeyş) : از اصوات لذّت.
اوغرا	uğra	: فعل امر از «اوغراماق» (برخوردكردن) (← اورْغ، اورغا) اوغراشماق (uğraşmaq) : با همديگر مواجه شدن، يكديگر را ملاقات كردن. اوغراما (uğrama) : 1- آنچه ناگهان به انسان بر خورد كند، اتّفاق، رويداد. 2- بيماري ناگهاني، صرع و غش. اوغراماق (uğramaq) : برخورد كردن، ملاقات كردن، مواجه شدن.
اوغون	uğun	: فعل امر از مصدر «اوغونماق» اوغوندورماق (uğundurmaq) : 1- به عقب برگرداندن، گرداندن. 2- سر گرم و مشغول كردن. 3- تاب دادن، چرخ دادن. اوغونماق (uğunmaq) : 1- گشتن، گرديدن، دور زدن، گردش كردن. 2- گيج شدن سر.
اول	ul	: فعل امر از مصدر «اولوشماق» كه در تركي قديم به معاني : به هم رسيدن، گير كردن، زودتر رسيدن، برخورد كردن، درخشش و … بوده است. (← ايل و اول) اولا (ula) : فعل امر از «اولاماق» (وصل كردن) اولاتماق (ulatmaq) : 1- به هم وصل كردن، متّصل كردن. 2- به عوعو وا داشتن سگ و امثال آن. اولار (ular) : طناب، نوعي طناب كوتاه، افسار مخصوص گوساله كه قسمتي از آن سه رشته‌‌اي است كه در شاخ و پوزة گوساله قرار مي‌گيرد. اولاشديرماق (ulaşdırmaq) : 1- به هم متّصل كردن. 2- وادار نمودن دسته جمعي سگها به پارس و عوعو . اولاشماق (ulaşmaq) : 1- زوزه كشيدن دسته جمعي سگها يا گرگها. 2- به هم پيوستن، در گير شدن رشته‌هاي نخ يا ريسمان. اولاشيق (ulaşıq) : به هم پيوسته، متّصل. اولاق (ulaq) : 1- متّصل، به هم وصل شده. 2- وصله. 3- وابسته، عامل، نوكر. اولالى (ulalı) : متّصل، به هم وصل شده. اولاما (ulama) : 1- اتّصال، عمل وصل. 2- زوزه، عوعو. 3- بند، طناب، طناب كوتاه. 3- تشريفات و اهنّ و تلب. اولاما–ساپلاما (ulama-saplama) : 1- دنباله، عواقب. 2- گره زدن و بستن. 3- تشريفات، اهنّ و تلپ. اولاماق (ulamaq) : 1- به هم وصل كردن، متّصل كردن دو چيز دراز. 2- زوزه كشيدن سگ، صداي طولاني دادن سگ، گرگ و امثال آنها. اولانماق (ulanmaq) : به هم وصل شدن، متّصل شدن. اولدوز (ulduz) = اولّوز (ulluz) : 1- ستاره. 2- مجازاً به معني زيبارو، وجيه. 3- نام نژادي از اسبهاي قشقايي. 4- نامي براي دختران. اولدوز پوْخو (ulduz poxu) : كرم شبتاب. اولدوز وورماق (ulduz vurmaq) : دچار بلاي آسماني شدن. اولْق (ulq) : 1- علق، علاقه، تمايل. 2- يورش، حمله. (← اورْق) اولق اوْلماق (ulq olmaq) : با عشق و علاقه به طرف كسي حمله ور شدن. اولقوتلاماق (ulqutlamaq) : بلعيدن، حركت غذا از دهان به معده. قورت دادن، تند تند خوردن. اولقوتماق (ulqutmaq) = اولقوندورماق (ulqundurmaq) : قورت دادن، بلعانيدن. اولَنگ (uləng) : تاختن، با اسب تاختن. اولَنگ ائدمك (uləng edmək) : تاختن. اولنگ كش (uləng kəş) : در حال تاخت. اولو (ulu) : پيچ، تاب. اولوس (ulus) : طايفه، ايل، قبيله. (به اعتبار اينكه از اتّصال خانواده‌ها و طايفه‌ها به وجود آمده است.) ائل-و-اولوس (ايل و قبيله) اولوشماق (uluşmaq) : 1- زوزه كشيدن دسته جمعي. 2- به هم وصل شدن. اولوماق (ulumaq) : 1- عوعو كردن، زوزه كشيدن. 2- به هم وصل كردن. اولو وئرمك (ulu vermək) : تاب دادن، پيچ دادن.
اولو	ulu	: بزرگ، والا مقام. اولو ديوان (ulu divan) : ديوان عدل، ديوان عدالت باريتعالي، باز خواست روز قيامت.
اولخونْتو	ulxuntu	: آب چركين و كثيف، كثافات ته نشين شدة ظروف غذا. (← اوخ، اوخونتو)
اوم	um	(1) : انتظار و اميد. (تر. قد. امروزه به تنهايي كاربرد ندارد.) اومود (umud) : اميد، انتظار.
اوم	um	(2) : فعل امر از مصدر «اومماق» (كوبيدن) اومّا (umma) : 1- امّاج، نوعي آش، آش رشته. 2- له و كوبيده. 3- سر استخوان ران، قسمت برجستگي لگن خاصره. اومّاج (ummac) : 1- آش رشته، آش. 2- له و كوبيده.
اومّا	umma	: جفت زائو، آنچه به دنبال چيز ديگر آيد. بو آمّادا بير اومّادا وار. (اين امّا گفتن چيز ديگري هم به دنبال دارد.)
عومور	umur	: (ع) عمر، زندگاني، سنّ و سال.
اون	un	(1) : 1- آرد . 2- مجازاً به معني پودر و خرد و خمير. اونلو (unlu) : آلوده به آرد، آردي.
اون	un	(2) : دليل، سبب. (دميرچوماقلو) اوندورماق (undurmaq) : سنجيدن سخن، ابتدا فكر كردن و بعد سخن گفتن. اونوتماق (unutmaq) : سنجيدن، فكر كردن.
اونوت	unut	= اونود (unud) : فعل امر از مصدر «اونوتماق» (فراموش كردن) اونوتدورماق (unutdurmaq) : سبب فراموشي شدن، فراموش كردن. اونوتما (unutma) : 1- نسيان، فراموشي. 2- فراموش مكن. اونوتماق (unutmaq) : 1- فراموش كردن، به ياد نياوردن. 2- تسلّي و آرامش دادن كودك شيرخواره. (← اوْو1، اوْووتماق) اونودولماز (unudulmaz) : فراموش نشدني، به ياد ماندني. اونودولماق (unudulmaq) : فراموش شدن، از ياد رفتن.
اوقّو	uqqu	: خواب، رؤيا. (← اوخ، اوخو) اوقّو باسماق (uqqu basmaq) = اوقّولاماق (uqqulamaq) : چرت زدن، خواب رفتن. اوقّوسوز (uqqusuz) : كم خواب، بي خواب. اوقّولو (uqqulu) : خواب آلود.
اور	ur	(1) : غدّه، ورم، برآمدگي و برجستگي. (← هور) اورّاتماق (urratmaq) : برجسته كردن سخن، سخن سرايي، تشريح كلام. اورّانماق (urranmaq) : به درازا كشيده شدن سخن. اوربا (urba) = اوروا (urva) = اوروفا (urufa) : آرد پرسم، آرد زبر و برجسته، آردي كه نرم نباشد. اورباتماق (urbatmaq) : آرد كردن، آسياب كردن. اورباليق (urbalıq) : آرد پرسم.
اور	ur	(2) : شهر، فرهنگ و مدنيّت. (تر. قد) اورجان (urcan) = اوروجان (urucan) : نام اصلي شهر بروجن.
اورْد	urd	: ورد، سخن بي مورد، ياوه. سخن طولاني. (