338
DÖVLƏT TEATRI - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə dövlət teatrı statusu almış ilk Azərbaycan peşəkar
teatrlarından biri. H ö k u m ə t t e a t r ı da adlandırılırdı. A zərbaycan peşəkar teartının tarixi 1873 ildən başlansa da yalnız
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövrundə dövlət teatrı statusu almışdır. 1918 il oktyabrın 18-də Cü mhuriyyət Höku mət i xa lq
maa rifi na zirin in A zərbaycan Dövlət Teatrının yaradılması haqqında mə ruzəsini din ləyərək, teatr üçün Mayılov qardaşları
teatrı binasını (indiki A zərbaycan Dövlət A kademik Opera və Balet Teatrının binası) almaq barədə qərar qəbul etdi. Qərarda
göstərilird i ki, Bakıda Dövlət Teatrının yaradılmasının vacib liyini və bu məqsəd üçün daha çox Mayılov qardaşları teatrı
binasının yararlı olduğunu nəzərə alaraq, xalq maarifi nazirinə tapşırılsın ki, Mayılov qardaşları teatrını məcburi surətdə,
lakin əda lətli q iy mətlə, dövlət teatrı üçün öz sərəncamına a lsın, onun satınalma qiy mətin i müəyyənləşdirmə k üçün xüsusi
ko missiya yaratsın və həmin teatr bundan sonra Dövlət Teatrı adlandırılsın.
Cü mhuriyyət dövründə Dövlət Teatrı səhnəsində opera, musiqili teatr tamaşaları, xalq musiq isindən ibarət konsert-
lər keçirilmə klə yanaşı, ondan mühüm dövlət tədbirləri üçün istifadə et mə k də nə zərdə tutulurdu. Zülfüqar və Üzeyir
Hacıbəyli qardaşları truppasının bütün tədbirləri Dövlət teatrın ın səhnəsində keçirilirdi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Dövlət teatrı ö z pərdələ rin i ilk dəfə 1918 il noyabrın 4-də Hacıbəyli qardaşları
truppasının hazırladığı, Nəriman Nərimanovun "Nadir Şah" faciəsinin tamaşası ilə açdı. 1919-20 illərdə teatrın səhnəsində
daha çox Üzeyir Hacıbəylinin opera ve operettaları göstərilird i. 1920 ilin aprelində Sovet Rusiyası Azərbaycanı işğal
etdikdən sonra da bu teatr Sovet Azə rbaycanının dövlət teatrı kimi fəaliyyət göstərmiş və u zun illə r hə min b inadan təkcə
teatr-sənət ocağı kimi deyil, hə m də ict ima i-siyasi və dövlət əhəmiyyətli tədbirlə rin keç irilməsi üçün istifadə edilmişdir.
Əd
:. Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti (Ədəbiyyat, dil, mədəniyyət quruculuğu), B., 1998; C əfərov C, Azərbaycan dram teatrı,
B., 1959; Azərbaycan teatr salnaməsi (1850-1920) (toplayanı və tərtib edəni Qulam M əmmədli), B., 1975.
DÖVLƏTĠ TANIMA, beynelxalq hüquqda-yeni dövlətlərin beynəlxalq hüquq münasibətlərinin subyekti kimi
beynəlxa lq alə mə ç ıxması prosesini tənzimləyən norma ların məc musu. Əsas formala rı de-fak to və de-yure tanımadır. Geniş
mənada tanıma dövlətin hər hansı konkret faktı təsdiq edən formal akt ı, ya xud hərə kətid ir.
DUBROVS KĠ Nikolay Aleksandroviç (?-?)- rus tarixçisi, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətin in təklifi
əsasında Bakı Dövlət Un iversitetinin təsis olunması üçün yaradılmış ko missiyanın üzvü. Ko missiyanın 1919 il may ın 21də
keçirilən ilk iclasında universiteti lazımi avadanlıq və vəsaitlə təmin etmək üçün yaradılan kitab xana yarımko missiyasının
sədri, mənzil yarımko missiyasının isə üzvü seçilmişdi.
Dubrovski Ba kı Dövlət Universiteti tarix-filo logiya fakü ltəsinin ilk dekanı olmuş, universitetin yüks ək ixtisaslı
professor-müə llim kadrla rı ilə tə min edilməsində fəal çalışmışdır. Bu məqsədlə sentyabrın sonlarında re ktor V.İ.Ra zu-
movski ilə birlikdə Rusiyanın cənubundakı universitet ş əhərlərinə eza m o lunmuşdu. 1919 il noyabrın 15-də - universitetin
açılış günü ümumi tarixdən ilk mühazirən i Dubrovski o xu muşdu. O, universitetin ü mu mi tarix kafedrasının pro fessoru idi.
Dubrovski 1922 ilin noyabrınadək tarix-filo logiya fakü ltəsinin dekanı olmuş, 1923 ilin yanvarından Moskva Universitetinə
keçməsi ilə əlaqədar o laraq Bakı Dövlət Universitetindən ayrılmışdır.
Əd:
Atakişiyev A., Bakı Dövlət Universitetinin tarixi, B., 1991.
DURS UNZADƏ Məmməd zəki (1890, A xalsix rayonu, Azqur kəndi - 1937, Tiflis) - A zərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı
tələbələr haqqında qərar) əsasən, dövlət hesabına ali təhsil a lmaq üçün xaricə göndərilmiş
tələbələrdən biri. Müəllimlə r institutunun hüquq fakültəsini bitirmişdir. Parla mentin 1919 il 1
sentyabr tarixlı qəra rına əsasən təhsilin i tarix-filologiya sahəsində davam etdirmə k üçün
İstanbul Un iversitetinə göndərilmişdi. Sonradan təhsilin i ö z hesabına davam etdirmiş,
Türkiyədən Alman iyaya getmişdir. Təhsilini başa vurduqdan sonra Bakıya qayıtmış, qadın
müəllimlər seminariyasında və yer quruluşu texn iku munda müəllimlik etmişdir. 1937 ildə
doğma kəndinə getmiş, orada həbs olunaraq güllələn mişdir.
339
E
EDMUND L.Delli - A me rika hərbç isi, polkovnik, mühəndis. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə Şərur
və Na xç ıvan maha lla rında yaradılmış müttəfiq idarəç iliy i zonasına Antanta dövlətlərin in Ermənistandakı ali ko mis sarı,
amerikalı po lkovnik V.Haskel tərəfindən təyin edilmiş qubernator. 1919 il oktyabrın 23-də vəzifəsinin icrasına başlayacağı
bildirilsə də, yalnız Na xç ıvanın deyil, bütün İrəvan quberniyasının türk-müsəlman əhalisi Haske lin bu təyinatına qa rşı ç ıxd ı.
1919 il oktyabrın orta larında Haske l Pa risə çağırılmış, onun müavin i polkovnik Cey ms Rey is ə neytral zona məsələsini
mü zakirə etmək üçün Bakıya getmişdi. Oktyabrın 24-də o, Naxçıvana gələrək, Haskelin bəyanatını elan etmiş və bu
bəyanata uyğun olaraq, Şərur və Na xç ıvanda A merika qubernatorluğu yaradılması, polkovnik Ed mund L.De llin in
qubernator təyin edilməsi haqqında sərəncam imzala mışdı. Lakin bundan narazı qalan Na xçıvan Milli Şu rasının və bütün
Naxçıvan əhalisinin təkid i ilə Cey ms Rey qərarın ı dəyiş məli olmuş, polkovnik Ed mund L.Delli Naxçıvanda general-
qubernator kimi deyil, ali ko missarın nümayəndəsi kimi qalmışdı. Ermən istanda olan ABŞ zab itlərinin noyabrda Ed mund
L.De lliyə kö məyə gəlməsi Na xç ıvan və Şərur əha lisinin nara zılığ ını daha da artırmış və Delli ona kö məyə gəlmiş zab itlə ri
yenidən İrəvana qaytarmağa məcbur olmuşdu. Ame rika lıla r 1920 ilin yanvarında Şəru ru və Na xçıvanı tərk et mişdilər.
Əd.:
Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993.
ERDELĠ İvan Georgiyeviç (1870-1939) - rus hərbi xadimi, süvari qoşunları generalı (1917). Denikin ordusunda
süvari d iviziyaya ko mandanlıq etmişdir. 1919 ildə Şimali Qafqaz və Çərkəz-Dağıstan diyarında hərbi əməliyyat aparan
Denikin qoşunlarının baş ko mandanı o lmuşdur. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti dağlıların azadlıq mübarizəsinə
yardımlarını davam etdirdiy i üçün Erdeli Cü mhuriyyətin diplo matik nü mayəndəsi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevdən
Dağıstandan çıxmasını tələb etmişdi. 1920 ildə Fransaya mühacirət etmişdir.
ERMƏNĠ FRAKS ĠYASI - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinin fraksiyalarından biri; Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin ü mu mbəşəri demo kratiya ənənələrinə hörmət və sədaqətinin bariz nü munəsi. A zərbaycan Milli Şurasın ın
1918 il noyabrın 19-da, Cü mhuriyyət Parla mentinin forma laşdırılması ərə fəsində Ba kıda keç irilmiş ic lasında qeyd edilirdi
ki, ö lkədə yarad ılacaq qanunvericilik və idarəçilik hakimiyyəti orqanlarında Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün
millət lərin nümayəndələri tə msil olun ma lıd ır. Azərbaycan Milli Şurasının noyabrın 19-da qəbul etdiyi "Azərbaycan Məclisi-
Məbusanının təsisi haqqında qanun"da Azərbaycan ərazisində yaşayan millətlə rin onla rın sayına müvafiq surətdə
Parla mentdə təmsilç iliyi təsbit olunurdu. Hə min qanuna əsasən, Azərbaycan Parla mentində 21 e rməni nümayəndəsi tə msil
olunmalı idi. A zərbaycan Milli Şurasın ın Parlamentin çağırılması ilə bağlı "Bütün Azərbaycan əhalisinə!" müraciətində
deyilirdi ki, "bizə fəlakət və səfalətdən başqa bir şey verməyən ədavət və ixtilafı bir tərəfə qoyaq. Tarix bizdən asılı
olmayaraq, hamımızı bir yerdə yaşamaq məcburiyyətində qoyub. Biitiin Azərbaycan vətəndaşları millət və məzhəb fərqinə
baxmayaraq, bir vətənin övladlarıdı, onlar öz səadətlərini qurmaq üçün bir-birlərinə əl uzatmalı və yardım etməlidirlər".
La kin Azə rbaycan Milli Şurasının s əylərinə ba xmayaraq, Bakıda fəa liyyət göstərən erməni və rus milli şuraları
nəinki Parla mentə ö z nü mayəndələrin i göndərməd ilə r, əksinə, A zərbaycan Parla mentin in fəa liyyətə başlamasına c idd-cəhdlə
mane o ldular. Onlar 1918 il dekabrm 7-də açı-lan Azərbaycan Parla mentinin ilk ic lasında iştirakdan imtina etdilər. Ermənilər
Azərbaycan Parla mentini boykot et mək takt ikasını iki aydan artıq dava m etdirərə k, yalnız 1919 ilin fevra lından Pa rla mentin
iclasla rına qatıldılar. Özü də ermənilər A zərbaycan Parla mentində iki fraksiya - 5 nəfərdən ibarət erməni fra ksiyası və 6
nəfərdən ibarət "Daşnaksutyun" fraksiyası ilə təmsil olunmuşdular. Bu fraksiyaların Parlamentdəki sonrakı fəa liyyətləri
göstərdi ki, ermən ilərin Azərbaycan Parlamentində iştirakı Azərbaycan dövlətçiliyin in formalaş masına, ü mu mən,
Azərbaycan iqtisadiyyatı və mədəniyyətinin in kişafına, A zərbaycanın əra zi bütövlüyünün təmin olunmasına hər vəchlə mane
olmaq, özlərinin millətçi - separatçı "Böyük Ermənistan" yaratmaq xülyasının təbliği üçün yeni bir tribuna əldə etmək
məqsədi güdmüşdür.