[]
Yüklə 6,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏRZĠNCAN BARIġ IĞI (1917)
- ƏSƏDULLAYEV
- ƏSƏDULLAYEV ġƏMS Ġ
- ƏSGƏRAN DÖYÜġ Ü
399
Qafqa z, Şima li Qafqa z, Vo lqaboyu, Orta Asiya v ə Krıma qastrol səfərləri et mişdir. "Neft və milyonlar səltənətində" (1916) adlı ilk Azə rbaycan bədii filmində baş rolda (Lütfəli bəy) çəkilmişdir.
Xaincəsinə qətlə yetirilmişdir. Ərəblinski ilə uzun müddət dost olan Ü.Hac ıbəyli onun ölümünü "əvəzolunmaz itki" adlandırmış, qatilin ciddi cəzalandırılmasını tələb etmişdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə matəm mərasimində çıxış edərək, Azərbaycan səhnə sənətinin inkişafında və çiçə klən məsində, a zad lıq və istiqlal ideallarının xa lqa aşılan masında Ərəblinskin in böyük xid mətlərini qeyd etmiş, mədəniyyət xadimlərin in fəaliyyəti sayəsində Azərbaycanın müstəqilliy i ideyasının gerçəkləşdiyin i göstərmişdir. Sumqayıt Dövlət Dram Teatrına, Bakı küçələrindən birinə Ərəb linskinin ad ı verilmişdir. Sabit Rəh manın "Son faciə" povesti Ərəblinskiyə həsr olunmuşdur. Əd .: Hüseyn Ərəblinski, B., 1949; Hüseyn Ərəblinski. Aktyorun həyat və fəaliyyətinə dair sənədlər məcmuəsi, B., 1967; Cəfərov C, Əsərləri, c.2, B., 1968; yenə onun, Azərbaycan teatrı, B., 1974; M əmmədov M , Hüseyn Ərəblinski, B., 1973; Алиева А., Азербайджанский театр за 100 лет, Б, 1974.
Qafqa z təqvimin in (1917) məlu mat ına görə qəzada 99400 nəfə r əhali yaşayırdı; onların 53144 nəfəri (53,46%) kişi, 46256 nəfəri (46,54%) qadın id i. Qə za idarə sistemi fəaliyyət göstərirdi. Əha li, əsasən, kənd təsərrüfatında çalışırd ı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti 1918 il avqustun 26-da Ərəş qəzasının Ağdaş yaşayış məntəqəsinə şəhər statusu vermiş, daxili işlər nazirinə şəhərin ərazisi və burada tətbiq ediləcək ö zünüidarənin forması haqqında xüsusi məruzə təqdim o lunmasın ı tapşırmışdı. Bununla əlaqədar olaraq, 1919 il dekabrın 10-da Höku mətin qərarı ilə Ərəş qəzası Ağdaş qəzası adlandırılmışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra qəzanın adın ın necə işlədilməsində fikir aydın lığ ı o lma mışdır. Azərbaycan Mərkə zi Statistika İdarəsi tərə findən 1922 ildə nəşr olunan Azərbaycanın yaşayış məskənlə rin in siyahısında qəzanın adı Ağdaş (keçmiş Ərəş), 1921 il kənd təsərrüfatı siyahıya almasının 15-ci bura xılışında isə, sadəcə olaraq, "Ərəş" kimi verilmişdir. 1929 ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasın ın rayonlaşdırılması zamanı ləğv edilərək, Ağdaş rayonu təşkil olun muşdur.
1998;
ƏRZĠNCAN BARIġ IĞI (1917) - hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında Türkiyə höku məti ilə Zaqafqaziya Komissarlığı (ZK) nümayəndələri arasında dekabrın 5 (18)-də Türkiyənin Ərzincan şəhərində imza lan mış saziş. Barışığın şərtlərinə görə, onun maddələri sülh müqaviləsi bağlanana qədər tərəflərin hər b iri üçün məcburi idi. Sazişi pozan tərəflə rdən biri hərbi ə mə liyyata başlamasın ı 14 gün əvvəldən bildirmə li idi, əks halda, barışıq ümumi sülh müqaviləsi bağlananadək qüvvədə qalmalıydı. Döyüşən tərəflər arasında elə həmin gün demarkasiya xətti müəyyən edilməli, tərəflər ö z orduların ın strateji yerdəyiş məsinə yol verməməli və xüsusən, türk ordusu Qafqaz cəbhəsindən Mesopotamiyaya aparılmalı idi. Qeyd edilirdi ki, Rusiya ilə Mərkə z dövlətləri arasında ümu mi barışıq sazişi imzalanacağı halda, onun maddələ ri Qafqa z cəbhəsi üçün də məcburi olma lıdır. Ərzincan barışığına əsasən Qara dənizdə vuruşan ölkələ rin hərb gəmiləri arasında hərbi əməliyyatlar da dayandınlırdı. Os manlı Baş ko mandanlığı Ərzincan barışığını Sovet Rusiyası ilə deyil, Zaqafqaziya Ko missarlığı ilə imzalamaqla, dolayısı ilə onu Zaqafqaziya höku məti kimi tanımış olurdu. Ərzincan barışığından sonra Rusiya üçün Qafqaz cəbhəsi dağıldı, rus qoşunları işğal altında saxladıqları Şərqi Anadolu torpaqlarını tərk edərək, geri çəkilməyə başladı. Rusiya qoşunları geri çəkilərkən silahlarının xey li h issəsini Azərbaycan və Anadolu türklərinə qarşı soyqırımı həyata keçirən erməni-daşnak quldur dəstələrinə verdilər. Əd.: Hüseyn Baykara, Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi, B., 1992; Azərbaycan Cümhuriyy əti (1918-1920), B., 1998.
1936, Paris) - sahibkar, ictimai xadim. A zərbaycanın neft sənayeçisi Şə msi Əsədullayevin (1840-1913) oğlu. Gimna ziyə təhsili ald ıqdan sonra atasının neft şirkətində ə mə k fəa liyyətinə başlamışdır. Məşhur sahibkar Musa Nağıyevin q ızı Ümmü lbanu ilə ev lən mişdir. Şirkətin işi ilə bağlı müəyyən vaxt larda Rusiyanın Peterburq, Moskva şəhərlərində yaşadığından, rus təhsili gördüyündən Azərbaycan dilini mü kə mmə l bilməyən Əsədullayev 1912 ildə Moskva
400
Konservatoriyası nəzd ində xüsusi musiqi kurslarının d inləyicisi o lan Üzey ir Hacıbəylidən ana dili dərsi almışdır. "Bakı müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti"nin sədri o lmuş, mədəni-maarif tədbirlərinə maddi dəstək vermişdir. 1915 il martın 11 -də "Qardaş köməyi" adlı qəzet buraxmağa başlamışdır (cəmi 1 sayı çıxmışdır). Əsədullayev Fevral inqilab ından (1917) sonra 1917 ilin martında Müsəlman Milli Şurası Müvəqqəti İcraiyyə Ko mitəsinin üzvü seçilmişdir. 1918 ildən Bakı neft sənayeçiləri quru ltayı şurasının sədri olmuşdur. Əs ədullayev Azərbaycan Milli Şurasının "Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun"una (1918, 19 noyabr) əsasən, neft sənayeçiləri qurultayı şurasından Cümhuriyyət Parla mentinə seçilmişdir. "Müsavat" və bitərəflər fraksiyasına daxil id i. 3-cü Höku mət kabinəsində ticarət və sənaye naziri vəzifəsini icra etmiş (1918, dekabr - 1919, mart), A zərbaycanın xarici ölkələrlə ticarət əlaqələrin in yaradılmasına və yerli sənayenin inkişaf etdirilməsinə c iddi səy göstərmişdir. 1920 ilin mayında həbs olunmuş, qısa müddətdən sonra azad edilmiş, höku mətdən rəsmi ica zə ala raq xaricə get miş, ö mrünün sonuna kimi Pa risdə yaşamışdır. Qəbri şəhərin müsəlman qəbiristanlığındadır. Qızı Ümmü lbanu Avropada tanınmış yazıçı (B a n i n) o lmuşdur. Əd.: Əliyev M., Əsədullayev M., "Azərbaycan Demokratik Respublikası: Azərbaycan hökuməti (1918-1920)" kitabında, B., 1990.
yeçisi, ictimai xadim. 1874 ildə cüzi kapitalla neft çıxaran və emal edən kiçik müəssisə (kontor) aç mış, hə min kontoru sonralar iri "Şəmsi Əsədullayev və K°" şirkət inə çevirmişdi (1893). Əs ədullayevin Ba kıda bir neçə neftayırma zavodu, mexaniki emalatxanası, Suraxam, Sabunçu və Ramanada 37 buruğu, Xəzər dənizində neft və məhsulları daşıyan gəmilə ri vardı. Xeyriyyəçilik fəa liyyəti də göstərmiş, "Nəşri- maarif‖ cəmiyyətinin fəal ü zvü olmuşdur. Əsədullayev 1903 ildə Moskvaya köçmüş, Peterburqda və Moskvada bir neçə yerdə mü lk tikdirmiş, xeyriyyə işləri ilə məşğul o lmuş, yo xsul uşaqlar üçün məktəb açdırmışdı. Moskvada Kiçik Tatar döngəsində tikdird iyi evi o zaman təzə yarad ılmış Tatar Mədəniyyət Cəmiyyətinə bağışlamış- dır. Bu b inada tatar məktəbi, kitab xanası, konsert salonu və yetimlər üçün uşaq evi fəaliyyət göstərmişdir. Ümu mrusiya müsəlmanların ın Nijni-Novqorodda keçirilmiş 1-ci qurultayında (1905, avqust) iştirak etmişdir. O, 1913 ildə Ro manovlar xanədanının 300 illiy i ilə əlaqədar Tiflis Müəllimlər İnstitutunda öz adına iki təqaüd təyin etmişdi. Ümu mrusiya müsəlmanların ın qurultayı (1917, may) Əsədullayevin Moskvadakı müsəlmanlara bağışladığı binada keçirilmişdi. A zərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqda "Şəmsi Əsədullayev" firmasın ın mülkiyyəti milliləşdirilmişdir.
apardığı hərbi əməliyyatın tərkib hissəsi. Bu məntəqə hər iki tərəf üçün strateji əhəmiyyət kəsb edirdi. Onun nəzarətə alın ması Qarabağda hərbi təşəbbüsün əldə saxlan ması üçün başlıca amil idi. Buna görə də 1920 il martın 21-də, Novru z bayramı gecəsi ermən i-daşnak qüvvələri Qarabağın b ir sıra məntəqələri ilə bərabər, Əsgərandakı Cü mhuriyyət ordusu postlarının üzərinə hücuma keçmiş və bu postlarda dayanan azsaylı qüvvələri məhv etmişdi. Bununla da, Əsgəran keçid i bağlanmış, Xankəndidə və Şuşada yerləşən hərbi qarnizon çətin vəziyyətə düşmüşdü. Qarabağın Azərbaycandan qoparılmasına yol verməmək, bölgədəki ermən i-daşnak silahlı qüvvələrinə güclü zərbə endirmək üçün, ilk növbədə, Əsgəran keçidin i açmaq lazım idi. Ona görə də Qarabağ əməliyyatına rəhbərlik etmək üçün 1920 il martın 26-da Ağdama gəlmiş general-mayor Həbib bəy Səlimov əvvəlcə Əsgəran yolunun kəşfiyyatını apardı. Erməni qüvvələrinin müqavimətin i qırmaq üçün H.Səlimov hərbi nazirdən Ağdama b ir zireh li avtomobil göndərilməsini xahiş etdi. Müəyyən hazırlıq işləri görüldükdən sonra martın 29-da A zərbaycan qoşun hissələrinin Əsgəran üzərinə ilk hücumu başlandı. Döyüşdə 5-ci Bakı piyada alayının bölmələri, Parlament mühafizə dəstəsi və partizan dəstələri iştirak ed irdilər. Süvari qüvvələrə isə 1-ci Azərbaycan süvari a layının bölmələ ri cəlb o lunmuşdu. Döyüşün gedişində Xra mord kəndi, Daşbaşı yüksəkliyi, Fə rru x kəndi ələ keçirildi və qüvvələr Xanabad kəndinə xeyli yaxılaşdılar. Döyüş planına əsasən, qüvvələr bu mövqelərdə dayanıb möhkəmlən məli olduqları halda, daha irəliyə getməyə can atırdılar. Nəticədə, Əsgərandan əlavə kömək alan erməni-daşnak dəstələri Azə rbaycan qüvvələrin in qarşısını sa xlayıb, hətta geri çə kilməyə məcbur etdilər. Bununla da ilk hücumda Əsgəranı azad et mək mü mkün olmad ı. Döyüşün aparılmasında partizan lara deyil, n izami hərbi hissələrə daha böyük yer verilməsi üçün Zaqatala piyada alayının, 7-ci Şirvan alayının, 1-ci Azərbaycan süvari alayın ın, b ir dağ topçu batareyasının Ağdama gətirilməsi qərara alındı. Bu qüvvələrin Ağdama yetişməsi ilə Əsgəran üzərinə növbəti hücum təşkil ed ild i. Hücu m 1920 il aprelin 3-də başladı. Dəqiq p lanlaşdırılan döyüş Azərbaycan ordusu hiss ələrinin qə ləbəsi ilə nəticələndi. İlk hücu mdakı marşrut üzrə irə liləyən Azərbaycan qüvvələri daşnakların bütün müqavimət ini qıraraq, əvvəlcə Əsgəranı, sonra isə Xocalını e rməni silahlı dəstələrindən tə mizləd i. Azə rbaycanın qoşun bölmə ləri gün ərzində Ağdam-Əsgəran yolunun kənarında yerləşən Kət ik, Aranzə min və Na xç ıvanik kimi möhkə mləndirilmiş məntəqələri ermən i silahh dəstələrindən azad etdilər. Əsgəran döyüşünün uğurla başa çatması Azərbaycan ordusu hissələrinin tezliklə Şuşaya daxil olmasına zəmin yaratdı.
Yüklə 6,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|