[]

136 

 

ma liyyə  vəziyyətinə  baxmayaraq,  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mət i  1919  ilə  a id  dövlət  büdcəsində  yalnız  Ələt-

Culfa  dəmiryolunun tikintisinə 100026000 çe rvon vəsait ayırmışdı. 

Ço x q ısa bir  zaman kəsiyində  mövcud olan və fəaliyyət göstərən Araz Türk  Cü mhuriyyəti, əsasən, Naxçıvan böl-

gəsi  və  çevrəsinin  e rmənilərin   güclü  hərbi  və   siyasi  -  dip lo matik  tə zyiqinə  məruz  qalması,  bu  dövrdə  Azərbaycanda 

sözükeçən başlıca xarici qüvvənin (ingilislərin) Araz Türk Cü mhuriyyətini dəstəkləməməsi və əslində, ermənipərəst mövqe 

tutması, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Araz Türk Cü mhuriyyəti ilə geniş əlaqələr yarada və ona yetərincə hərbi, siyasi, 

ma liyyə yardımı göstərə bilmə məsi və s. səbəblərə görə süquta uğradı. Ara z Türk Cü mhuriyyətinin süqutu ermənilərin 1919 

ilin əvvəlində bölgəyə hücumları ilə bağlı yaranan ağır və mürə kkəb şərait lə də ə laqəli idi. 

İrəvan  quberniyası  müsəlmanları  "Həmyerlilər"   cəmiyyətinin  1919  ilin  yanvar-fevralında  bölgəyə  göndərdiyi 

Mirabbas Mirbağırovun öz səfəri barədəki  məru zəsindən  məlu m olur  ki, b irincisi, ermənilərin  Qəmərliyə hücumu  zamanı 

Araz  Türk  Cü mhuriyyəti dağılmışdı,  ikincisi,  Kəlbalı  xan  400 nəfərədək olan  Naxçıvan dəstəsini toplayıb Şərur əhalisinin  

kö məyinə  getmiş,  ermən iləri  darmadağın  etdikdən  sonra  bölgədə  Cəfərqulu  xan,  Kəlbalı  xan  və  Kərim  xan  İrəvanskidən 

ibarət diktatura hökuməti yaran mışdı. 

Araz  Türk  Cü mhuriyyətinin  yaradılması  və  qısamüddətli  fəaliyyəti  böyük  tarixi  əhəmiyyətə  malik  id i.  Bu  Cü m-

huriyyət Şima li A zərbaycan üçün çox ağır və gərg in bir dövrdə Na xçıvan bölgəsi və çevrəsin in türk-müsəlman əhalisinin  

erməni  işğalçılarına  qarşı  mübarizəyə  səfərbərliyə  alın masında  mühüm  rol  oynadı.  Ən  başlıcası  is ə,  bu  ərazilə rin  e rməni 

daşnaklarının əlinə keçməsinə imkan verməməklə A zərbaycan Cü mhuriyyətinin ərazi bütövlüyü təmin ed ild i. 

 

Əd.: Musayev İ., Azəıbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci 

illər), B., 1996; y e n ə  o n u n, Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 hissədə, 1-ci hissə, B., 2003. 

 

ARXĠV  Ġġ Ġ  -  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövründə  dövlət  və  hökumət  orqanlarının  sənədlərin  saxlan ması 

məqsədilə gördüklə ri tədbirlə r.  Çarizm dövründə Şimali Azə rbaycanda vahid arxiv sistemi yox  idi.  Çar höku mətin in süqutu 

və 1917-18 illərdə baş verən mürə kkəb hadisələr dövlət və höku mət idarə lərinin, sahibka rla ra mə xsus fabrik, zavod və digər 

müəssisələrin  sənəd  və  materialların ın  toplan ması  və  saxlan ması  işin i  çətinləşdirmişdi.  Bu  vəziyyət  Azərbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyəti  Höku mətin in  nəzərindən  yayınmadı.  Dövlət  nəzarəti  idarəsi  1918  il  noyabrın  3-də  Azərbaycan  dövləti 

ərazisindəki, demək olar, bütün dövlət təşkilatlarının  kargüzarlıq və qeydiyyat işinin müharibə və inqilabi şəraitlə əlaqədar 

olaraq  bərbad  və ziyyətə  düşdüyünü  və  əsaslı  surətdə  qaydaya  salın malı  olduğunu  bildirdi.  A zərbaycan  Hö ku məti  çətin  

şəraitdə  fəaliyyət  göstərməsinə  baxmayaraq,  bu  məsələyə  xüsusi  diqqət  yetirirdi.  Höku mətin  Tiflisdə  yaradılması,  bir 

müddət  orada  fəaliyyətdən sonra  Gəncəyə  köçürülməsi,  nəhayət,  Bakıda  fəa liyyətə  başlaması  formalaş maqda  olan  dövlət 

hakimiyyəti  orqanla rın ın  kargüza rlıq  sənədlərinin  mühafizəsində  çətinlik  yaradırdı.  La kin  bu  sahəyə  qayğı  işin  təşkilinə  

müsbət təsir göstərirdi.  1918  ilin o ktyabrında sığorta cəmiyyəti  idarələrindən biri b inasını dəyişərkən  keçmiş hərbi-sənaye 

ko mpleksinin  atılmış  arxiv  sənədləri  aşkar  edilmişdi.  Onların  siyahısı  dərhal  tutulmuş,  pərakəndə  sənədlər  yığılıb  rəflərə 

qoyulmuş,  bir  h issəsi  bağlanıb  ayrıca  otağa  yerləşdirilmişdi.  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  Xarici  İşlər  Nazirliyi 

haqqında Əsasnamədə də arxiv  işinə böyük əhəmiyyət verilirdi. Həmin Əsasnaməyə görə Xarici İşlər Nazirliyi dəftərxanası 

tərkib ində arxiv yarad ılırd ı. Bu rada Azərbaycanda baş verən mühüm hadis ələrə  aid a ktla r və sənədlər, habelə qaytanlanan 

kitabla r  və  nazirliy in  bütün  şöbələrin in  sənədləri  mühafizə  edilird i.  Arxivariusa  Cənubi  Qafqa za,  başlıca  o laraq, 

Azərbaycana aid a ktla rı, sənədləri və d igər kağızları toplayıb sistemləşdirmə k tapşırıld ı. Belə liklə, kargüza rlıq xid mətinə və  

arxivə vahid  sistem kimi ba xılırd ı. Sənədlər ko mple ksi bu və ya digər qərarların qəbul edilməsində mühüm rol oynamalı id i. 

Qəza təşkilat larında və yerlərdə də kargüzarlıq yüksək səviyyədə aparılırd ı.  Cavad qəzası polis idarəsində tərtib edilmiş işin 

titul vərəqi və sərlövhəsi diqqəti cəlb edir. Bu rada idarənin ta m adı səliqə ilə ya zılmış, ka rgüzarlıq nömrəsi qoyulmuş, işin  

dəqiq  sərlövhəsi,  sənədlərin  ilk  və  son  tarixlə ri  göstərilmişdir.  Məruzə   və  mə ktublarda  dərkənar,  qeydiyyat  ştampları, 

sənədlərin  da xil və xaric  olma nö mrələ ri, tarix və  s. qoyulmuşdur. Tərt ib ed ilmiş sənədlərin  ha mısında kargüza rla rın  imzası 

zəruri  idi.  Sənədlərin tərt ibində  xüsusi blankdan geniş istifadə olunurdu. Onlar tərtib üsuluna və keyfiyyətinə görə yüksək 

tələblərə cavab verirdi. 

Azərbaycanda  dövlət  arxiv ləri  yalnız  Apre l  işğalından  (1920)  sonra  yaradılmışdır.  1920  il  de kabrın  13-də  Azər-

baycan  İnqilab  Ko mitəsi  '"Azərbaycan  SSR-də  arxiv  işinin  mərkə zləşdirilməsi  və  Respublika  Xalq  Maarifi  Ko missarlığı 

yanında  Mərkəzi  Dövlət  Arxiv inin  təşkili  haqqında"  dekret  verdi.  Bu  dekretlə  Azərbaycanda  arxiv  işinin   mər-

kə zləşdirilməsinin əsası qoyuldu. 

ASLANOV  Tey mur  bəy  Zəkəriyyə  oğlu  (5.1.1890,  Şuşa  -  16.8.1964,  Ba kı)  -  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti 

Parla mentinin  xüsusi  qərarına  (bax  Xaricə  təhsil  almağa  göndərilən  azərbaycanlı  tələbələr 

haqqında qərar) əsasən dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri. 

Bakı kişi gimnaziyasını əla qiy mətlərlə bitirmişdir (1919). Parla mentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qə-

rarına  əsasən,  təhsilini  tarix-filo logiya  sahəsində  almaq  üçün  Fransanın  Paris  Un iversitetinə 

(Fransa)  göndərilmişdir.  Tey mur  bəy  1921  ildə  A lmaniyaya  köçmüş,  Kotbus  şəhərindəki 

toxuculuq mühəndisləri ali  məktəbini  bitirmişdir (1924). 

 

 

---