86
Abdulla Şaiq, Salman Mümtaz, Əlabbas Müznib və başqa-ları idilər. Xüsusən, "Cümhuriyyət şairi" Əhməd Cavadın,
Əli Yusif, Ümmügülsüm, Əmin Abid (Gü ltəkin), Cəfər Cabbarlı, Bədri Seyidzadə, Mürşid, Davud (Ağamirzadə), Əli Şövqi
kimi gənclərin şeirləri el arasında süretlə yayılır, marşa, himnə, nəğməyə çevrilirdi. Azerbaycamn istiqlalma, milli dövlətə,
bayrağa və gerbə, türkçülük idealma, ü mum-bəşəri və islami dəyərlərə həsr olun muş en yaxşı ədəbi-bədii, elmi-publisistik,
fəlsefı-tarixi əsərlər məhz Cü mhu-riyyət dövründə yaranmışdır. Azərbaycanın tam müstəqil-liyi və istiqlah ideyası əksər
ziyalıları bir bayraq altında birləşdirir və ədəbi hərəkat da en çox bu yöndə irəliləyird i. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əh məd
bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Ceyhun bəy Hacıbəyli kimi xad imlər Avropada və Rusiyada vüsət tapan xristian birliyi
hərəkatı müqabilində "türkləşmə, isla mlaşma və müasirləşmə" ide-yasını irəli sürür və onun qəlebəsinə çalışırdılar. Bu ideya
Azərbaycanda siyasi, sosioloji ve fəlsəfı istiqamətə yönəlir, azərbaycançılıq təlimi ilə qaynayıb-qarışırdı.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1919 ildə "Azərbaycan" qəzetində yazıçı və şairləri bu ideyanı əks etdirməyə çağırır və
yazırdı: "Mətbuatın, ədəbiyyatın millətin qəlbinə mil-liyyət və
istiqlal toxumu saçan bir əməl olduğu məlum-dur...
Ey millətin lisanül-qeybi olan şairlər, ədiblər! Millətin
əməllərini, ülvi niyyət və məqsədlərini oxşayımz, kəndisinə millət
sevgisi, vətən məhəbbəti, hürriyyat eşqi təlqin ediniz".
1918-20 illə rdə gənc edebi qüvvələrin bir a ma l uğ-runda
təcrübəli nəsillərə birləş mək a rzusu duyulurdu.
"Gəliniz əsrlərlə millətin ürəyində daş bağlayan
dərdlərini açıb tökək!" - deyən Mirzə Cəlil güneyli, quzey li
Azər-baycan m taleyin i düşünürdü.
Cü mhuriyyətin əvvəlcə Ukraynada, sonra isə Türki-yədə
rəsmi elç isi olan Yusif Və zir Çə mən ze minli " Bu gün yazıçıya nə
gərəkdir?" sualına be lə cavab verirdi: "Dil a zadlığı, qələ m
azadlığı!". Başqa görkəmli sənət ustalan da
87
Cü mhuriyyətin verd iyi qələm azadhğından bəhrələnird ilər. Nəcəf bəy Vəzirov, Süley man Sani A xundov, Yusif
Vəzir Çə mən zə minli, Sey id Hüseyn, Abdulla bəy Divanbəyoğlu və başqaları pedaqoji işdə, publisistika sahəsinde, dövlət
işlərində çalışır, siyasi həyata qoşulurdular. Firidun bey Köçərlini, Yusif Vəzir Çəmənzəmin lini, Seyid Hüseyni və Salman
Mümtazı daha ço x ədəbiyyat tarixi məsələləri dü-şündürürdü. Belə ki, Yusif Vəzir "Litva tatarların ın tarixi" , "Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinə bir nəzər" kitablarım yazır, Salman Mü mtaz A zerbaycanın klassik şairlərinin əsərlərini toplayırd ı.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əliqulu Qəmküsar, Ömer Faiq, Eynəli bəy Sultanov, Hüseyn Minasazov və başqaları
Tiflisdə çalışırd ılar.
1919 il avqustun 26-da "Yaşıl qələ m" ədəbi b irliy i yığ mcağ mın Parla ment binasmda keçirilməsi, Məhə mməd
Əmin Rəsulzadənin o rada iştirakı və çıxışı da milli dövlətin ədəbiyyata və ədəbiyyat xadimlərinə qayğısmdan xəbər verird i.
Seyid Hüseynin sədrliyi ilə keçən iclasda birliy in məramnaməsi qəbul edildi. Salman Mü mtazın təklifı ilə məramnaməyə
"itib-batmış tiirk lüğətlərinin toplanması" da bir bənd kimi art ırıldı.
Yeni quru luşun tələblərinə ən ço x publisistika və lirik şeir kimi kiçik və çevik janrlarda yazılan əsərlər uyğun
gəlird i. İstiqlal dövrü ədəbiyyatmın ən geniş yayılmış qolu poeziya idi. Xa lq m 20 əsrin əvvəlindən uğrunda mübarizə
apardığı milli istiqlal ideallarmm artıq qalib gəldiy i dövrün poeziyası olan Cü mhuriyyət şeri bu ideallarm qorunub
saxlan ması uğrunda mübarizənin əksi idi. A zərbaycan şair-lərin in 1918-20 illərdə istiqlala qoşduqları h imn, marş və
mah mlar bütöv bir silsilə təşkil ed ir. Məhəmməd Əmm Rəsulzadə elə o günlərdə şairləri bu işə həvəsləndirmək üçün
yazırd ı: ''Bir alay əsgərin milli nəğmələr ötərək bir-dəfəlik keçişi mətbuatın 10 sənəlik təbliğatından əhali üzə-rində daha
böyiik təsir buraxır".
Cü mhuriyyətin bayrağındakı rənglərin - türkçülük, müasirlik və islam ideallarmın, türk və islam tarixin in tə-
rənnümü, ilk müstəqil, suveren milli dövlətin dəstəklən-məsi, onun salnaməsinin yaran ması, milli dövletçilik ideo-
logiyasınm ifadesi, təsbiti, ordunun hərbi uğurların m bədii təminatı, ermənilərin Qarabağ qiyamı, Azərbaycanda ermə-nilərin
dinc əhaliyə qarşı törətdiklə ri soyqırımları, vəhşi-liklə r, əra zinin qəsb və talan olun ması, daşnakların Bakıda tarixi abidə ləri,
elm və mədəniyyət ocaqlarını yandırması, mart qırğ mları, milli keç miş v ə isla m tarixində şehidlik və qəhrə man lıq
səhifələrinin mədhi və yada salmması, şimal-dan ya xmlaşan qara buluddan və vətənin başı üstünü al-maqda olan təhlü kədən
doğan həyəcan və təşviş istiqlal dövrü poeziyasının ü mdə mövzuları idi.
Milli intibah, hürriyyət düşüncəsi ve istiqlal ovqatı Cü mhuriyyət romantizmin in parlaq nü mayendesi Məhəm-məd
Hadinin də şeirlə rin in leytmot ivini təşkil edir. Milli müstəqillik və a zad lıq uğrunda mübarizə aparan şair A zər-baycan Xalq
Cü mhuriyyətinin quru lmas mı ruh yüksəkliyi i'ıə qarşılamış, ona "Şühədayi-hürriyyətimizin ərvahına it-