80
1919-20 tədris ilində Azərbaycanın orta məktəb lərində, müəllim se minariyalarında oxuyanlar istisna olmaqla, 961 1
şagird təhsil alırdı ki, onların da 3115—i azərbaycanlı, 6496 nəfəri isə başqa millətlərin nü mayəndələri idi. Bakı ko mmersiya
və politexnik mə ktəbləri, buradakı 3-cü və 4-cü kişi, 2-c i, 3-cü və 4-cü q ız g imnaziyala rından başqa, qalan bütün orta ixt isas
təhsili müəssisələri milliləşdirilmişdi. Azərbaycan Höku mətin in 1918 il 28 avqust və 13 noyabr tarixli qərarlarına uyğun
olaraq, Bakıdan başqa, Azərbaycanın digər şəhərlərindəki milliləşdirilmiş məktəblərdəki milliləşdirilmiş siniflərlə yanaşı,
tədrisin rus dilində aparıldığı siniflə rdə də icbari surətdə həftədə 3-4 saat Azərbaycan dili dərsləri keçilird i.
Xalq təhsilin i milli zə min üzə rində yenidən qurmaq üçün ixtisaslı müəllim kadrla rına və dərs vəsaitinə böyük
ehtiyac var idi. O dövrdə Azərbaycandakı mövcud müəllim kadrları ilə bu işin öhdəsindən gəlmək mü mkün deyildi. Bu
vəzifəni yerinə yetirmə k üçün başlıca yol Türkiyədən müə llim kadrları dəvət etmə k və qısamüddətli kursla rda Azərbaycan
dilində savadı olan şəxslərdən müəllim kadrları ha zırla maq idi.
1918 il iyulun 23-də Azərbaycan Höku məti ö lkən in tədris müəssisələri üçün Türkiyədən müə llim kadrları dəvət
etmə k və dərs vəsaiti tədarükü haqqında xüsusi qərar qəbul etdi. Türkiyə həyatı ilə ya xşı tanış olan Əh məd bəy Ağayevin bu
məqsədlə İstanbula eza m ed ilməsi Xalq Maarifi Na zirliyinə tövsiyə olundu.
Tədris müəssisələrinin milliləşdirilməsini daha uğurla həyata keçirmə k üçün 1919 ilin yayında ibtidai və orta
mə ktəblərin aşağı siniflə rin i müvafiq milli müə llim kadrla rı ilə təmin et mək məqsədilə qısamüddətli pedaqoji kurslar təşkil
olundu. Höku mətin qərarına görə, bu məqsədlə Xa lq Maarifi Na zirliyinin s ərəncamına 2 milyon 390 min manat vəsait
ayrıld ı. Bakı, Gəncə və Nu xada kişi və qadın, Şuşa, Qazax, Qusar, Salyan və Zaqatalada kişi pedaqoji kursları açıldı. Hər
kursda ən azı 50 nəfər müdavim təhsil a lırdı. Kursları bit irənlə rin, de mə k ola r ki, ha mısına mə ktəblərdə müə llim yeri
verilirdi. Bundan əlavə, Türkiyədən 50 nəfərə ya xın müə llim dəvət edild i.
Cü mhuriyyət Höku məti məktəb dərsliklərin in hazırlan ması və nəşrinə də ciddi diqqət yetirirdi. Bunun üçün maarif
nazirliyinin xüsusi komissiyası təşkil edilmişdi. 1919 ildə "Türk əlifbası", "Təzə e lmi-hesab", "İkinci il", " Yeni mə ktəb",
"Ədəbiyyat dərsləri", "Müntəxəbat", "Türk çələngi", "Tarixi-təbii", "Rəhbər cəbr" dərslikləri nəşr olundu. Dərsliklərin
hazırlan masında A zərbaycan maarif və ədəbiyyatının görkəmli nü mayəndələri Hüseyn Cavid, Mah mud bəy Mah mudbəyov,
Abdulla Şaiq, Camo bəy Cəbray ılbəyli, Səməd ağa Ağamalıoğlu, Fərhad Ağazadə, Ağa bəy İsrafilbəyov, Abdulla bəy
Əfəndizadə və b. fəal iştirak edirdilər. Məktəblər Türkiyədən alın mış dərsliklər və tədris vəsaitləri ilə də təmin olundu.
Azərbaycan Parla menti 1919 il 18 sentyabr tarixli qərarı ilə
türk dilində yeni kitablar almaq üçün Xalq Maarifi
Nazirliyin in sərəncamına 1 milyon manat vəsait ayırdı.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti qarşısında duran ən
ümdə vəzifələrdən biri də A zərbaycanda ali təhsilin təşkili və
ali təhsilli milli kadrla rın hazırlan ması id i. Höku mət bu
məsələni, bir tərə fdən, ölkədə a li təhsil müəssisələri yarat-
maq, digər tərəfdən, a zə rbaycanlı gənclə ri xa rici ölkələ rin
mü xtəlif ali təhsil müəssisələrinə göndərməklə həll etməyə
çalışırdı.
Azərbaycan Höku məti Xalq Maarifi Nazirliyi qarşı-
sında, ilk növbədə, üç ali məktəbin - Bakı Dövlət Un iversi-
teti, Kənd Təsərrüfatı İnstitutu və Dövlət Konservatoriya-
sının açılması məsələsini qoymuşdu. Bakıda Kənd Təsər-
rüfatı İnstitutu açmaq məsələsi Höku mətin 1919 il 5 mart
tarixli iclasında bəyənilmiş və Xalq Maarifi Nazirliy inə bu
məsələ ilə ə laqədar qanun layihəsi ha zırlayıb Parla mentə
təqdim et mək tapşırılmışdı. Lakin o dövrdəki ta rixi şərait
yalnız bir ali məktəbin - Bakı Dövlət Universitetin in açıl-
masına imkan verdi.
Bakıda universitet açılmasına böyük dövləti
əhəmiyyət verən Cü mhuriyyət Höku məti bu məsələni 1919 il
8 aprel tarixli iclasında mü zakirə etdi. Qəbul olunan qərarda,
bütün imkanlardan istifadə edərək, 1919-20 tədris ilinin
əvvəlində Bakıda universitet açılması məqsədilə Xalq
Maarifi Na zirliy inə tapşırıldı ki, ü mu mi həcmi 10 milyon
manatdan çox o lma maq şərtilə, s meta hazırlay ıb Höku mətə
təqdim etsin. Höku mət in qərarına əsasən, Bakı Universiteti
ko mmersiya mə ktəbinin binasında yerləşdirilmə li id i. Hə min
il
81
may ın 19-da A zərbaycan Höku məti yenidən Bakı Universitetini açmaq üçün təşkilat komissiyası yaratmaq və vəsait
ayırmaq haqqında məsələ müzakirə etdi, universitet komissiyası haqqında əsasnaməni bəyəndi. Mayın 21-də ko missiyanın
birinci iclası keçirildi. Xalq maarifi naziri vəzifəsini icra edən Camo bəy Hacınski iclasda Azərbaycan Hökumətin in dövlət
universiteti açmaq haqqında qəti qərara gəldiyini və təşkilat ko missiyasının bu çətin işi uğurla yerinə yetirmə k üçün bütün
imkanlardan istifadə edəcəyinə ümidvar olduğunu bildirdi. O, bəyan etdi ki, A zərbaycan Höku məti universitetin A zərbaycan
xalq ının həyatında çox böyük mədəni və siyasi əhəmiyyətini nəzərə alaraq,onun açılması və lazımi avadanlıqlarla təchizi
üçün heç nəyi əsirgəməyəcəkd ir.
Ko missiyaya ali məktəb işinin təşkilində böyük səriştəsi olan prof. V.İ.Ra zu movski rəhbərlik edirdi. Universitet
ko missiyası haqqında əsasnaməyə görə, komissiyaya Xalq Maarifi Nazirliy indən Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, şəhər bələdiyyə
idarəsindən Əlicabbar Orucəliyev və Ba kı Neft Sənayeçiləri Şurasından A.N.Saparov daxil oldular. 1919 il mayın 23-dən
sentyabrın 9-na qədər ko missiyanın 35 iclası keç irildi.
Azərbaycan dilini bilən yüksək ixtisaslı mütə xəssis kadrların olma ması üzündən Bakı Universitetində təhsil rus
dilində aparılma lı idi. Bu is ə böyük mübahisəyə səbəb oldu. Məhəmməd ağa Şahta xt lı "Azərbaycan" qəzetində dərc etdird iyi
məqa ləsində yazırdı ki, un iversitetdə təhsilin rus dilində aparılmasından qorxmaq lazım deyil; universitet təhsilinin həyata
keçirilməsi Azərbaycanda yüksək ixtisaslı milli kadrların yetişməsinə zəmin yaradacaq, nəticədə, milli kadrlar yetişdikcə,
universitetdə təhsil tədricən Azə rbaycan dilinə keç iriləcəkdir.
1919 il sentyabrın 1-də Azərbaycan Parlamenti, nəhayət, Bakıda dövlət universitetinin açılması haqqında qanun
qəbul etdi. Qanunda universitetin 4 fakültədən: tarix-filologiya (Şərq şöbəsi də daxil olmaqla), fizika-riyaziyyat, hüquq və
tibb fakültələrindən ibarət olduğu göstərilird i. 1919-20 tədris ilində isə yalnız iki fa kültə - tibb fa kültəsinin əvvəlinci
kurslarını, tarix-filo logiya fakültəsinin isə birinci kursunu açmaq mü mkün oldu. 1919 il noyabrın 15-də universitetin
auditoriyalarında ilk müha zirələ r başlandı. Ta rix-filo logiya fa kültəsində Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və maarif naziri Rəşid
Qaplanov Os manlı ədəbiyyatından, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı isə Azərbaycan dilinin qrammatikasından mühazirələr
oxuyurdular. 1919-20 tədris ilində universitetdə 1094 tələbə təhsil a lırd ı ki, onların da 217 nəfəri a zad din ləyici idi (geniş
mə lu mat üçün ba x Bak ı Dövht Universiteti).
Cü mhuriyyət dövründə Azərbaycanda ali təhsilli mütəxəssis kadrları hazırlamağ ın digər yolu azərbaycanlı gənc-
lərin xa rici ö lkələ rin a li mə ktəblərinə göndərilməsi idi.
Azərbaycan Parla menti 1919 il sentyabrın 1-də Bakıda dövlət universitetinin açılması haqqında qanunla bərabər,
1919-20 tədris ilində dünyanın mü xtə lif ali mə ktəblərində dövlət hesabına təhsil almaq üçün 100 nəfər a zərbaycanlı gəncin
xaricə göndərilməsi haqqında da qərar qəbul etdi. Bunun üçün 7 milyon manat vəsait ayrıldı. Avropa ali məktəblə rinə
göndərilən hər tələbəyə 400 frank təqaüd təyin