97
birinci şəxsin adından danışılır.
Cü mə məscidin in divarındakı yarlığ ın mətnindən aydın olur ki, Elxanilər dövləti
- torpaqların ın tərkibinə da xil olan Bakı, ehtima l ki, Sultan Məhə mməd Olcaytu buraya
gələrkən b ir sıra vergilərdən, o cü mlədən neft vergisindən azad edilmişdi.
Məlu m o lduğu kimi, monqollar is tila etdiklə ri v ilayətlə rin əha lisi üzə rinə ağır
vergilər qoyurdular. La kin əhali tə kcə vergilərin hədsiz dərəcə ço xluğundan deyil, hə m
də onların y ığılma üsulundan, əhalinin ödədiyi məbləğ in onlardan təkra rən
alın mayacağından təminat olmamasından əzab-əziyyət çəkird i.
58
Bakı əhalisinin hə min
vergilərdən a zad edilməsi, ehtimal ki, ö lkənin Elxan ilə rlə Qızıl Orda xanla rı a rasındakı
aramsız hərbi əməliyyatlardan hədsiz dərəcədə əziyyət çəkməsi ilə bağlı o lmuşdur. Bu
müharibələr nəticəsində şəhər və kəndlər dağıdılır və talan o lunur, əhali ö z yaşayış
yerlərini bura xaraq dağlarda və meşələrdə gizlən ir, əksəriyyəti isə məhv edilirdi. Bütün
bu amillə r nəticəsində Abaqa xanın hakimiyyət dövründən Qa zan xan ın islahatlarına
qədər Şimali A zərbaycan vilayətlərinin təsərrüfat və iqtisadi həyatı güclü tənəzzülə
uğramışdi
59
.
Rəşidəddin Azərbaycanın bir sıra şimal və cənub şəhərlərinin,
vilayətlərinin dağıd ılmasının və viran edilməsinin ta m mən zərəsin i vermişdir.
60
Hərbi
əməliyyatlar bölgəsində yerləşən Bakı da dağıntıya məruz qalmış, nəticədə ticarət və
neft hasilatı tənəzzülə uğra mışdı.
Məhəmməd Olcaytunun fərmanından məqsəd, ehtimal ki, gös tərilən verg ilə ri
ləğv etmə klə mühü m t icarət və iqtisadi əhə miyyətə ma lik Ba kı şəhəri və v ilayəti
əhalisinin rifahın ı bərpa etmək və yüksəltmək olmuşdur. Yarlıqda rəiyyətdən alınan
vergilərin ləğv olun masından söhbət gedir. Həsənoğlunun müasiri olan Ba kı şairi
Nasirin (XIV əsrin əvvəli) bakılıları bir sıra verg ilərdən azad edən və şəhərin
abadlaşdırılması haqqında fərmanlar verən Sultan Məhəmməd Olcaytu Xudabəndəyə
ithaf etdiyi azə rbaycanca mü xə mməsi də qa lmışdır.
61
Yəqin ki, v ilayət deyildikdə
Abşeron nəzərdə tutulmuşdur. Kitabədə göstərilən vergilər arasında "qopçur"un adı
birinci çəkilir. Qopçur monqol ağalığın ın ilk vaxtlarında olduğu kimi, sonralar,
Elxan ilər dövründə və monqolların çinsayağı tətbiq etdikləri ada mbaşına vergi ola raq
qalmaqda idi. Sonrala r monqol termin i o lan qopçur dedikdə istər köçəri, istərsə də
oturaq maldarla rdan 1% həc mində alınan vergi nə zərdə tutulurdu.
62
Yarlıqda adı çəkilən ikinci verg i termin i rəiyyətdən yığılan can verg isi demək
olan "səranə"dir. Te xn iki mənada "qopçur"un eyni olan bu vergi monqol istilasından
sonra tətbiq edilmişdi.
63
Daha sonra adı çəkilən "neft" vergisi, ehtimal ki, neft
quyularının sahiblərindən yığılırd ı.
64
Şübhəsiz, monqollar Bakını tutduqda əvvəllər
yerli hakimlə rə mə xsus olub, monqol istilasına qədər ço x böyük gəlir verən neft
quyuları dövlətin sərəncamına keçmişdi. Ayrı-ayrı şəxslərə məxsus neft quyuları da var
idi. Qazan xanın islahatları ilə əlaqədar Abşeronda neft hasilatı b ir qədər artsa da, onun
ölümündən sonra, ehtimal ki, yenidən xey li aşağı düşmüş və yarlığın verilməsinə də
səbəb bu olmuşdur.
R ə i y y ə t - vergi verən
oturaq əhali