108
uzanan və burada dövrümü zədək gə lib çat mış qala divarla rı ilə birləşən divar və
yarımbürc qalıqları nəzərə çarp ır. Qız qalasının şərq tərəfində kontrforsa bitişən divar
dəniz sə mtində cənuba doğru davam edərə k Bakı bu xtasındakı qala tip li ima rətə qədər
uzanırd ı.
50
İçərişəhərin şimal hissəsində, qala divarlarının və Şah Abbas darvazasının
yaxınlığında yeraltı bina aşkar edilmişdir. Arxeoloq C.Xəlilovun apardığı tədqiqat
nəticəsində günbəzlə örtülmüş bir neçə kiç ik, habelə bir böyük otaq və digər bina ların
qalıqları üzə çıxarılmışdır. Lakin bu abidənin öyrənilməsinə dair işlər tamamlan mamış
və həmin qədim bina ların nə məqsədlə istifadə olun ması aydınlaşdırılma mış qalmışdır.
Prof. Y.A.Pa xo movun fərziyyəsinə görə bu bina XI-XII əsr Şirvanşahların ın
hakimiyyət dövrünə aid qədim ha ma m o la bilərd i.
Azərbaycanda feodalizmin inkişafının kulminasiya dövrü Bakı ş əhərinin zahiri
görünüşündə də özünü göstərir. Sın ıqqala məscidi, Ləzgi məscidi, Qız qalası, şəhərin
qala divarları və ehtimal ki, Şirvanşahlar sarayının yerindəki içqala və s. mühüm
tikililər XI-XII əsrlər dövrünə aiddir. İçərişəhərdə aparılan qa zıntılar za manı Abşeron
üçün səciyyəvi olan yastı damlı, taxçalı, mü xtəlif təsərrüfat ehtiyacları üçün quyular
olan həyətli şəhər evi tipi aşkar edilmişdir. Bütün bu tikililə r şəhər həyatının və onun
iqtisadiyyatının inkişaf etdiyin i göstərir.
Bakın ın şəhərsalma strukturunun təşəkkül prosesinin davamı XIII-XIV əsrlərdə
də izlən ilir. Bu dövrdə şəhərin mə rkə zi Qız qalasının ətra fı id i. Orta əsrin ən maraq lı
memarlıq ab idələrindən biri, uzun əsrlər boyu Bakı bu xtasında su altında qalmış və
keçən əsrin əvvəlində üzə çıxmış "Sualtı karvansara" deyilən bina da şəhərin ərazisinə
daxil idi. Yerli əhali onu "bayıl daşları", ya xud "Səbayıl şəhəri"də adlandırırdı.
Gö ründüyü kimi, o, XII əsrin sonlarında, Xəzərin səviyyəsi aşağı və buxtanın ərazisi
quru olarkən t ikilmişdir.
Ehtimal ki, hə min imarət XIV əsrin əvvəllərində (1306-c ı il) baş verən və sahilin
bir hissəsinin çökməsinə, Xə zər dənizinin səviyyəsinin xeyli qalxmasına s əbəb olan
güclü zəlzələ nəticəsində su altında qalmışdır. Bakı yaxınlığındakı suya qərq olmuş
Səbayıl şəhəri haqqında əfsanə və rəvayətlərdə bu fəlakətin mü mkün ola bilən fa ktı
əksini tap mışdır. Bakı bu xtasındakı həmin sualtı imarətin adını bu diyarda o lmuş bir
sıra səyyahların, onun haqqında məlu matları dənizin bu və ya digər vaxtlarda
səviyyəsinin dəyişilməsin in göstəricisi kimi toplayan tədqiqatçıların əsərlərində tapırıq.
La kin hə min tədqiqatçıla rdan heç biri onun nə vaxt və hansı məqsədlə tikild iyini
müəyyənləşdirə bilməmişdir.
1946 və 1962-c i illərdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar sayəsində müəyyən
edilmişdir ki, şirvanşah III Fəribürzün hakimiyyəti illərində Bakı bu xtasında qala tipli
imarət tikilmiş, ya xud bərpa edilmişdi.
51
Onun divarında tapılmış kitabədəki h.632
(1234/5)-c i il tarixi tikintinin başa çatdığı va xtı gös tərir və ölkənin monqolla r tərə findən
istila olunduğu dövrə uyğun gəlir. Şərq müəlliflərinin məlu matına görə, monqollar
əhalisi işğalçılara inadlı müqavimət göstərən Bakını u zun müddət ala bilməmişlər.
52
Bakı mühasirəyə alınarkən bu xtadakı istehkam mövcud olmuşdurmu, yo xsa, o,
monqollar şəhəri alandan sonra tikilmişdir? Bu barədə hələlik dəqiq məlu mat yoxdur.
109
Ehtimal ki, istehka m monqolla r gələnədək mövcud olmuş və mühasirə za manı
işğalçılar tərəfindən divardeşən qurğularla qis mən dağıdılmışdır. Sonralar, XIV əsrdə
dənizin səviyyəsinin qalxması
53
və adı çə kilən istehkamın su alt ında qalması
nəticəsində tama milə uçulub-dağılmış və dövrümüzə indiki halda gə lib çat mışdır
Əbdürrəşid Bakuvi 1403-cü ildə yazırdı: " Bakuyə... daşdan tikilmiş şəhərdir...
Onun divarları bir ço x qala bürclərin i basmış və (Cü mə) məscidinə yaxınlaşan dəniz
suları yuyur..."
54
Bakuv inin təsvirindən görünür ki, o vaxt dənizin səviyyəsi yüksək olmuş,
Xəzə rin suları, ehtima l ki, sahilləri basaraq Qız qalasın ın ya xınlığındakı qala
divarlarına və Cü mə məscidinə qədər gəlib çatmışdır. Deməli, 1403-cü ildə bu xtadakı
imarət in xey li hissəsi su altında qalmışdı. Bakuvi sonra xəbər verir: " Bu ş əhərdə son
dərəcə möhkə mləndirilmiş iki daş qala var. Dən iz onlardan birinə, böyüyünə o qədər
yaxınlaş mışdır ki, dalğalar onun divarlarına çırp ılır. Bu, tatarların (monqolların - S.A.)
ala bilməd ikləri hə min qaladır..-"
55
Dəniz da lğaların ın döyəclədiyi qala haqqında
mə lu mat, ehtima l ki, bu xtadakı xarabalıq lara aiddir. Ço x möh kə mləndirildiyindən
monqolla r onu a la bilmə mişdilər. Gö ründüyü kimi, o, zə lzələdən xeyli dağılmış və
sonra bir daha bərpa edilmə mişdir.
Şərq və Qərb müəlliflərinin XVIII əsrin əvvəllərinədək bu sualtı imarət
haqqında susması onun təqribən XIV əsrin əvvəllərindən XVIII əsrin əvvəllərinədək
Xəzə rin suları a ltında qalması ilə izah ed ilə bilər. 1925-c i ildən etibarən Xə zərin
səviyyəsi kəskin surətdə aşağı düşməyə başlamış və ima rət tədricən suyun altından
çıxmışdır.
1683-cü ildə Ba kıya gəlmiş alim və səyyah E.Ke mpfe r ş əhərin maraq lı təsvirini
vermişdir. Kempferin çəkd iyi şəhərin görünüşünü əks etdirən şəkildə dənizədək uzanan
qala divarların ın yaxınlığında su altından baş qaldıran, ehtimal ki, bu xtadakı sualtı
imarətə mə xsus bir neçə bürc görmə k mü mkündür. Ke mp ferin təsviri göstərir ki, o,
dənizin səviyyəsinin en məyə başladığı, la kin hələ lik a zacıq aşağı düşdüyü həmin
vaxt lar bu imarət in qalıqla rın ı görmüşdür.
56
XVIII əsrin birinci çə rəyindən başlayaraq tarix ədəbiyyatında qərq olmuş ima rət
haqqında məlu mat verilir.
57
XIX
əsrdə akad.
Y.Lents
58
,
K.Spasski-Avtonomov
59
,
N.Filippov
60
,
A.V.Vo znesenski
61
, A.İ.Mixalevski
62
, N.V.Xan ıkov
63
B.Dorn
64
və başqalarının bir sıra
əsərləri meydana gəldi. Həmin əsərlərdə Bakı bu xtasındakı sualtı imarətin ölçüsü, planı
və xarabalıqla rın ın müfəssəl təsviri verilir.
Bə zi tədqiqatçılar ima rəti karvansara adlandırsalar da, onu qədim za man larda su
basmış qala, yaxud gözətçi istehkamı hesab etmişlər. Suya qərq olmuş Səbayıl şəhəri
haqqında bir sıra əfsanələr qalmışdır.
65
Xəzə rin səviyyəsinin aşağı düşməsi SSRİ EA A zərbaycan Filia lın ın Tarix
İnstitutuna 1938-1940-cı illərdə bu imarəti arxeoloji cəhətdən tədqiq etməyə, ab idənin
tikilmə ta rixin i müəyyənləşdirməyə imkan verdi.
66
İnstitut arxeo loji işləri 1946-cı
67
və
1962-c i ıllə rdə davam etdirmişdir.
Yü ksək təpədə - bu xtanın içərisindəki balaca adacıqda qala şəklində tikilmiş bu
Dostları ilə paylaş: |