104
Bakı və Abşeronun memarlıq abidələrini tikinti materialına, əla yonulmuş ağ və
sarıya çalan xırda dənəvər yerli Badamdar əhəngdaşına, ciddi və lakonik fo rmalı
bədii-me marlıq üslubuna görə "Şirvan-Abşeron abidələri" qrupunda birləşdirmə k o lar.
Bakın ın İçərişəhər hissəsindəki tarixi məlu m olan XI əsrə aid ən erkən abidə
xalq arasında Sınıqqala adı ilə tanınan Məhəmməd ibn Əbubəkr məscidid ir. Məscid
indiki dəniz sahilinin ya xınlığında, İçə rişəhərin cənub-qərb hissəsində yerləşib, çatma
tağlı, mehriban olan düzbucaqlı otaqdan ibarətdir. Məscidin şimal d ivarında, giriş
qapısından solda qoyulmuş kiçik dördkünc daş lövh ə üzərində yarımkufi xətlə ərəbcə
aşağıdakı məzmunda dördsətirlik kitabə həkk olun muşdur.
"Bis millahir rəh manir rəhim! Bu məscid binasını (t ikməyi) ustad, rəis
Məhəmməd ibn Əbubəkr ə mr etdi. Dörd yüz yetmiş birinci il" (h.471 (1078/79) -ci il).
23
Bu tarix şirvanşah I Fəribürzün hakimiyyət illərinə təsadüf edir. Qərbə doğru məscidin
lap yanında divarının qalınlığı və iriliyi ilə Bakı və Abşeronun digər minarələrindən
fərqlənən 12 m hündürlüyündə minarə vardır. Bu mina rə formaca qala bürcünü
xatırladır. Minarənin yu xarı şərəfəsinin həndəsi naxışlarla bəzədilmiş tava daşlarından
məhəccəri,
24
ondan aşağıda iri stala ktitlə rdən qurşağı var. Qurşağın alt ında is ə
minarənin dövrəsi boyunca kufi xət lə Quran ayələri (17-ci surə, 81-82-c i ayə lər) ibarət
nəfis kitabə həkk o lun muşdur.
Ehtimal ki, bu məscidi t ikən, yu xarıda göstərdiyimiz kimi, s ənətkarlıq se xin in
rəisi olmuşdur. Bu tikili xa ra kteri etiba rilə yaşayış məskəni deyil, inkişaf etmiş feodal
şəhəri abidələrinə məxsusdur.
İçərişəhərdə Qız qalasın ın yaxınlığında Bəzzaz məscidi ad lanan kiçik bir məscid
(görünür, bu məhəllədə bəzzaz dükanları olmuşdur), onun divarında isə zaman
keçdikcə yağış, yağmurdan xey li zədələn miş və oxunulmaz hala düşmüş kufi xətli bir
kitabə var.
25
Qalan ın cənub-qərb hissəsində, Qız qalasının yaxın lığ ındakı XII əsr abidəsi -
Lə zgi məscidi dövrümü zədək ya xşı qa lmışdır. O, Gilə k məscidi istisna olmaqla, bütün
başqa məscidlər kimi p landa çatma tağtavanla örtülmüş uzunsov dördkünc otaqdan
ibarət olub, minarəsizdir. Ya xşı yonulmuş daşlardan tikilmiş bu məscid Abşeron tipli
yaşayış otağını xatırladır.
26
Məscidin içərisində, mehrab ın üstündə h.567 (1171/72)-c i il
və bədii oyma ustasının adı -ustad nəccar Aşur ibn İbrahim Ba kuyi - yazılmış bir kitabə
var.
27
İçərişəhərin cənub-şərq hissəsində Qız qalası
28
adlanan 28 m hündürlüyündə
nəhəng daş silindri andıran qeyri-adi formalı bir abidə uca lır. Divarların qalınlığı
qalanın gövdəsində 5 metrə, 8-ci mərtəbəsində isə 4 metrə çatır. Qalanın onu 8
mə rtəbəyə bölən 8 günbəzli tağı olmuşdur. Qa la dənizə doğru sallanan nəhəng sahil
Şəhər 1723-cü ildə general M atyuşkin tərəfindən topa tutularkən minarəsinin üst qatı
zədələndiyi üçün belə adlanırdı.
105
qayasının çıxıntısı üzə rində tikilmişdir. Şə rq tərəfində, de mək o lar ki onun başınadək
ucalan kontrforsa (dayaqdivar) bənzər nəhəng çıxıntı var.
29
Görünür o, qalanı
möhkəmləndirməyə və müdafiə vaxtı hərbi əməliyyat meydanını genişləndirməyə
xid mət ed irmiş.
Cənub-şərqdən bayır tərəfdə kontrforsu əhatə edən yarımbürc lər qalmışdır. Bu
qalanı hörgü üsulların ın fərq inə görə iki hissəyə bölmək olar: hamar hörgülü aşağı hissə
və arası za man keçdikcə ovulub tökülmüş əhəng suvaqla doldurulmuş daşların növb ə
ilə batıq və çıxıntı şəklində hörüldüyü yuxarı h issə. Hər mərtəbədə işıq düşməsi və
ehtima l ki, dənizə tərəf atəş aç maq üçün ma zğal tipli b ir pəncərə var.
İkinci mərtəbədən başlayaraq hər mərtəbədə taxça var. Giriş qapısının üstündə
qalanın bütün hündürlüyü boyu divarın arasında saxsı boru hörülmüşdür. Bəzi
tədqiqatçılar hə min ta xçala rı və saxsı borunu qalanın kana lizasiyası ilə bağlayırlar.
30
Qalan ın içərisində divarın cənub tərəfində su quyusu var. Qalanın cənub-qərb tərəfində,
yerdən təqribən 14 m hündürlükdə kitabə həkk o lunmuşdur. Kufi xətlə ya zılmış dörd
sözdən ibarət ikisətirlik bu mü xtəsər kitabə belə o xunur:
"Məsud bin Davud qübbəsi".
31
Kitabədə tarix göstərilmə məsi və qalanı t ikd irmiş feodalın adının çə kilmə məsi
Qız qalasındakı kitabənin sifarişçi şəxsə deyil, onu tikən memara, Mərdəkandakı
dairəvi qalanı t ikmiş me marın atası -XII əsrin ikinci yarısında yaşamış Məsud ibn
Davuda mə xsus olduğunu hesab etməyə əsas vermişdir.
32
Ço x ehtimal ki, Qız qalası
dördkünc Mərdəkan qalasından və başqa yerlərdə olduğu kimi, ü zərində onun
şirvanşah, yaxud başqa bir feodal tərəfindən tikildiyi göstərilən kitabə olan qala d ivarı
ilə əhatə olunubmuş. Qız qa lasının ya xınlığında qa zınt ı aparıla rkən qa la d ivarın ın
qalıqla rı aşkar edilmişdir. Kitabənin tipik formalı kufi xətt i onu XI-XII əsrlərə a id
etməyə imkan verir.
33
Qız qalası ilə bağlı bir sıra əfsanələr var.
34
Bu əfsanələrdən ən çox yayılanı Y.A.Pa xo movun söylədiyi əfsanədir: " Bir şah
öz qızına evlənmək istəyir. Atasının arzusuna tabe olmaq istəməyən qız onun üçün qala
tikdirməsını şərt qoyur. Qala tikilib qurtardıqdan sonra, bir varianta görə (İ.Be re zin,
Səyahətnamə, c.I, s.225) q ız oraya sığınır, başqa bir varianta (S.Q.Qme lin,
Səyahətnamə, c.III, s.80) görə isə özünü qalanın başından dənizə atır. Konstruksiya
sadəliyi, təfərrüatın və müsəlman lıq ünsürlərin in olma ması Ba kı qalası haqqındakı bu
əfsanəni qədim keçmişlərə aid etməyə imkan verir".
35
Əfsanədə əksini tapmış nikah növü Sasanilər dövründə müqəddəs adət kimi
mövcud olmuşdur. Məlu mdur ki, II Yəzd igərd (439-457-ci illər) maqların təkid i ilə
Ermənistana, Gürcüstana, Albaniyaya və digər əyalətlərə mə zdəizmi məcburi surətdə
öyrənmək barədə fərman, "ataların q ızlarına, qardaşların bacılarına evlən mələri" haqda
əmr göndərmişdi.
36
Qız qalası adlı qalalar təkcə Azərbaycanda və İranda deyil, Yaxın Şərq in bir sıra
ölkələrində də vardır. İran tədqiqatçısı Bastaniyə Pərizi həmin Qız qalaların ı su və
məhsuldarlıq ilahəsi Anahidə (Nahidə) qədim sitayişlə ə laqələndirir. Mə lu m o lduğu
kimi, Avestada hər birinin a llah ı olan su, hava, od və torpaq müqəddəs ünsürlər sayılır.
Dostları ilə paylaş: |