1 azərbaycan-tüRKİYƏ ƏlaqəLƏRİ son 20 İLDƏ: UĞurlar və İmkanlar
Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
20 Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri müqavilələrinin Türkiyəyə verdiyi zəmanət hüququ Türkiyənin bu məsələdə mövqeyini gücləndirib, Ermənistan və Rusiyanı isə daha ehtiyatlı olmağa məcbur edib. 9 Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində türk ictimaiyyəti və millətçi qrupların təzyiqlərinə və Azərbaycanın gözləntilərinə baxmayaraq, Türkiyənin erməni işğalına qarşı hərbi müdaxilə etməməsinin obyektiv və subyektiv səbəbləri olub. 1. Azərbaycan rəsmi olaraq heç vaxt Türkiyədən hərbi dəstək istəməyib. Azərbaycan Qarabağ həqiqətlərinin Qərb dövlətlərinə çatdırılmasında Türkiyənin dəstəyini gözləyib. 10 2. Qərb dövlətləri Azərbaycana dəstək verməməsi üçün Türkiyəyə təzyiq göstərib. 11 3. Azərbaycanı hərbi sahədə dəstəkləmək üçün Türkiyə tərəfində güclü imkanlar və siyasi iradə yox idi. 4. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Rusiya Türkiyə üçün hələ də təhlükə mənbəyi olaraq qalırdı. Türkiyə Azərbaycan tərəfinə hərbi dəstəyin Rusiya-Türkiyə müharibəsinə yol aça biləcəyindən narahat idi. O dövrün Türkiyə Baş Qərargah rəisi Doğan Gürəş Rusiyanın Türkiyə üçün böyük təhdid olaraq qaldığını bildirmişdir. Xocalı soyqırımından sonra Prezident Turqut Özal Türkiyənin müharibəyə girmə ehtimalından danışmış və Türkiyədə müharibəyə müdaxilə məsələsi ciddi müzakirəyə səbəb olmuşdu. Rusiyanın müdafiə naziri Yevgeni Şapoşnikov Türkiyənin müdaxiləsinin üçüncü dünya müharibəsinə yol aça biləcəyini bildirmişdi. 12 Həmin illərdə Türkiyə hadisələrə hərbi müdaxilə edə bilməsə də, beynəlxalq aləmdə Azərbaycanı dəstəkləyən və məsələni beynəlxalq təşkilatların gündəliyinə gətirən tək dövlət olub. O dövrün Türkiyə xarici işlər naziri Hikmət Çətin Qarabağ məsələsini Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) gündəliyinə gətirmək üçün ciddi diplomatik fəaliyyət göstərib. 1992-ci ildə ATƏT tərəfindən Qarabağ məsələsinin diplomatik yolla həlli üçün Minsk Qrupu yaradılıb. Türkiyə də bu qrupun üzvü olub. Lakin 6 dekabr 1994-cü ildə yaradılan Minsk Qrupu həmsədrləri arasında Türkiyə yer ala bilməyib və bu hadisə Türkiyənin Qarabağ məsələsinə diplomatik müdaxilə imkanlarını məhdudlaşdırıb. Türkiyə dövlətinin Qarabağ müharibəsinə aktiv müdaxiləsi 1993-cü ildən 9 Bilal Şımşır, “Azerbaycan”, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2011, s. 175. 10 Svante E. Cornell, göstərilən əsəri, s. 60. 11 Svante E. Cornell, göstərilən əsəri, ss.63-65. Yakup Hurç, göstərilən əsəri, ss. 49-50. 12 Cumhuriyet, 21 Mayıs 1992, s. 17 21 Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri etibarən başlayıb. Kəlbəcərin işğalından (3 aprel 1993-cü il) sonra Türkiyə Ermənistanı işğaldan əl çəkməyə çağırıb və münasibətlərini mərhələli olaraq məhdudlaşdırıb. Lakin Ermənistanın işğalı davam etdirməsindən sonra Türkiyə bu ölkə ilə sərhədlərini bağlamaq qərarına gəlib. 5 aprel 1993-cü ildə Prezident Turqut Özal ilə birlikdə türk respublikaları səfərinə çıxan xarici işlər naziri Hikmət Çətin bəyan edib ki, Türkiyə üzərindən Ermənistana gedən bütün humanitar yardımlara icazə verilməyəcək, bu qadağanı pozmaq istəyən təyyarələrə atəş açılacaq. 13 1993-cü ildən sonra Türkiyənin Qarabağ məsələsinə müdaxiləsi, sərhədlərini bağlı saxlaması Azərbaycanın lehinə oldu. Sərhədləri açması üçün Türkiyəyə beynəlxalq səviyyədə ciddi təzyiqlər olmasına baxmayaraq, rəsmi Ankara daxili ictimai fikri və Azərbaycanın mövqeyini nəzərə alaraq sərhədləri açmayıb. Lakin 2000-ci illərdən etibarən Qarabağ məsələsinin həllinin uzanması ilə Türkiyədə fərqli fikirlər səsləndirilməyə başlanılıb. Bu nöqtədə əsas iddialar aşağıdakılar olub: 1. Ermənistan bağlı sərhədlərlə yaşamağa öyrəndiyi üçün bu, məsələnin həllinə müsbət təsir göstərmir 2. Azərbaycan Qarabağ məsələsini həll etmək istəmir, bu səbəbdən Türkiyə sərhədləri açarsa, Qarabağ məsələsinin həllində rolu arta bilər. 3. Türkiyə-Ermənistan sərhədləri açılarsa, Ermənistanın Rusiyadan asılılığı azalar, Türkiyənin Ermənistanda siyasi qərar vermə prosesinə təsiri artar və Ermənistanın Qarabağ məsələsində müsbət addım atmasına təsir göstərər. 4. Türkiyə Ermənistanla sərhədləri bağlamaqla Cənubi Qafqaz siyasətini Qarabağın əsiri edib, tərəf olub və Cənubi Qafqazın bütövlüyünə təsir etmək imkanı bu şəkildə məhdudlaşıb. 5. Türkiyə Ermənistanla sərhədləri bağladığı üçün bir çox dövlətlə, o cümlədən Avropa İttifaqı və ABŞ ilə münasibətləri zərər görür. Bu iddialar Türkiyənin Ermənistan və Qarabağ siyasətinin dəyişməsinə səbəb oldu. Proses Türkiyə-Ermənistan arasında əvvəlcə gizli görüşmələrin başlaması, sonra isə sərhədlərin açılması və diplomatik əlaqələrin inkişafına dair protokolların imzalanması ilə nəticələndi. 10 oktyabr 2010-cu ildə Türkiyə ilə Ermənistan arasında imzalanan protokollarda Dağlıq Qarabağ şərti yer almadı. Ermənistan Qarabağ məsələsinin Türkiyə-Ermənistan sərhədləri məsələsinə aid olmadığını bildirərək ABŞ və Rusiya vasitəsilə Türkiyəyə təzyiq edərək Türkiyə-Ermənistan sərhədlərinin açılmasına nail 13 Ayın Tarihi, Nisan 1993. Yakup Hurç, göstərilən əsəri, s. 55. 22 Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri olmağa və Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə zərər verməyə çalışdı. Vaxtaşırı Ermənistanla görüşən Azərbaycan Türkiyə-Ermənistan diplomatik görüşmələrinə qarşı çıxmadı. Azərbaycanda etiraz doğuran məsələ görüşmələrin gizli davam etməsi və protokollarda Qarabağ şərtinin yer almaması oldu. Sərhədlərin bağlı olmasını Ermənistana təzyiq vasitəsi kimi görən Azərbaycan Qarabağ məsələsi həll edilmədən sərhədlərin açılmasına qarşı çıxdı. Azərbaycan sərhədlərin açılmasından sonra Ermənistanın güzəştə getməyəcəyini və daha da cəsarətlənəcəyini düşünürdü. Bundan başqa, belə fikir də mövcud idi ki, Rusiyanın Ermənistana təsiri və gücü kifayət qədərdir və sərhədlərin açılması Türkiyəyə rəsmi Yerevanın siyasi qərarlarına təsir etmə imkanı verməyəcəkdi. Azərbaycan tərəfi bildirirdi ki, Ermənistan 2008-ci ildə qlobal dünyada baş verən iqtisadi böhran və Rusiya- Gürcüstan müharibəsinin iqtisadi cəhətdən mənfi təsirindən qorunmaq üçün sərhədlərin açılmasına daha çox ehtiyac duyur. Bu hadisə regional bir məsələdə Türkiyə-Azərbaycan arasında ortaya çıxan fikir ayrılığıdır. Lakin bu fikir ayrılığı uzun çəkmədi və Türkiyə Böyük Millət Məclisi (TBMM) protokolları təsdiqləmədi. Ermənistan Konstitusiya Məhkəməsinin aldığı qərar isə prosesi dondurdu 14 . Protokolların imzalanmasından sonra Türkiyə Qarabağ məsələsini beynəlxalq aləmdə daha çox gündəliyə gətirdi. Türkiyə Ermənistanla normallaşma prosesinə daxil olmaq yolu ilə Minsk Qrupu həmsədr ölkələri arasında yer almağa çalışdı və bu nöqtədə Azərbaycan da Türkiyənin Minsk Qrupu həmsədr ölkələri arasına daxil olmasını dəstəklədi. Lakin Rusiya və Ermənistan protokolların Qarabağ məsələsinə aid olmamasını əsas gətirərək buna qarşı çıxdılar. Qarabağ məsələsindən başqa Türkiyə və Azərbaycanı erməni məsələsində birləşdirən digər məqam hər iki dövlətin beynəlxalq aləmdə erməni diasporunun hədəfində olmasıdır. Erməni diasporu Türkiyəyə qarşı iddialarını və Qarabağın işğalını qəbul etdirmək üçün beynəlxalq aləmdə təbliğat aparır. Erməni diasporuna qarşı mübarizə apara bilmək üçün 2007- ci ildə Bakıda Türkiyə-Azərbaycan Diasporlararası Əməkdaşlıq Qurultayı keçirilib. Hazırda ABŞ və Avropada Türkiyə və Azərbaycan diaspor təşkilatları erməni iddialarına qarşı birlikdə hərəkət edir. 2010-cu ildə ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının Xarici əlaqələr komitəsinin 1915-ci il hadisələri ilə əlaqədar qəbul etdiyi qərara qarşı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Türkiyə Respublikasının 14 Cavid Vəliyev. Türkiyə-Ermənistan protokolları: udan kim, uduzan kim? //“SAM-ın icmalı”, buraxılış 1, may 2010, s. 25. Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|