1. “Fizika” faniga kirish. Fizika fanining prеdmеti va uslublari. Kinеmatika asoslari

Tezlanishni quyidagicha ta’riflash ham mumkin: 
Vaqt birligida jism tezligining o‘zgarishiga son jihatdan teng keladigan 
kattalik tezlanish deb ataladi.
Xalqaro birliklar sistemasidagi tezlanish birligi – m/s


2
shunday birlikki, 
bunda jismning harakat tezligi har 1 s da 1 m/s ga o‘zgaradi.

5. Egri chiziqli tekis harakat. Egri chiziqli harakatning xususiy holi
sifatida aylana bo‘ylab tekis harakatni olish mumkin. Bunday harakatda har doim 

---

7
tezlik yo‘nalishi uzluksiz o‘zgarib, trayektoriyaga urinma bo‘ylab yo‘nalgan 

bo‘ladi. Harakatning asosiy parametrlari:

– chiziqli tezlik; ω – burchak tezlik; T 
– aylanishlar davri; v – aylanishlar chastotasi; S
yoy

– yoy uzunligi; s – bosib

o‘tilgan yo‘l. 
Jism qatnashayotgan harakatlar mustaqil bo‘lib, ularning harakat tezligi
(tezlanishi) bir-biriga bog‘liq emas. Bunga harakatlarning mustaqillik prinsipi 
deyiladi.
JISMLARNING ERKIN TUSHISHI. 
Jismning havosiz
joyda faqat Yerning tortishi ta’siridagi Yer tomon harakati 


erkin tushish deb ataladi.
Erkin tushayotgan jismning tezlanishi o‘zgarmas 

bo‘lib, bu kattalik erkin tushish tezlanishi deb ataladi va g 

harfi bilan belgilanadi. Toshkent sharoitida g = 9,81 m/s
2

ga teng. 

1. Erkin tushayotgan jismning t vaqtdagi tezligi:

,
bo’lsa

2. Erkin tushayotgan jismning o‘rtacha tezligi:

,

bo’lsa

3. Erkin tushayotgan jismning tushish balandligi: 

,

bo’lsa

JISMLARNING VERTIKAL HARAKATI 

Biror jismni qo‘limizda ushlab turib, so‘ng uni qo‘yib yuborsak, jism tortish

kuchi natijasida to‘g‘ri yer sirtiga tomon harakatlanadi. Jismning bunday harakati 


pastga qarab vertikal harakat deyiladi.
Jismning yuqoriga tik (vertikal) harakatida masalani soddalashtirish 
maqsadida havoning qarshilik kuchini va Arximed kuchini hisobga olmaymiz.
Jismni yuqoriga vertikal yo‘nalishda

boshlang‘ich 

tezlik bilan uloqtirib, uning harakatini kuzataylik. Agar

jism faqat shu 

tezlik bilan yuqoriga harakatlanganda u 

t vaqt ichida h
1
=

· t balandlikka ko‘tarilgan bo‘lar 

edi. Ammo yerning tortish kuchi ta’sirida shu t vaqt

ichida jismning ko‘tarilish balandligi h
2
= gt

2
/2 ga

kamayadi. U holda jismning ko‘tarilishi mumkin bo‘lgan
balandlik h = h
1
– h

2
ga teng bo‘ladi, ya’ni jismning 

harakat tenglamasi:

orqali ifodalanadi.

Yuqoriga vertikal otilgan jism harakati tekis sekinlanuvchan harakatdan iborat. 

---

8
Jismning t vaqtdan keyingi tezligi:

ifoda yordamida 

aniqlanadi.

Jismning ko‘tarilishi uchun ketgan vaqti:

Jismning maksimal ko‘tarilish balandligi ifodasi quyidagicha bo‘ladi: 

AYLANA BO‘YLAB NOTEKIS HARAKAT. BURCHAK TEZLANISH. 

TANGENSIAL TEZLANISH

Agar moddiy nuqta aylana bo‘ylab ixtiyoriy teng vaqtlar orasida teng 
uzunlikdagi yoylarni bosib o‘tsa, bunday harakat tekis