1-Mavzu: yosh davrlari psixologiyasi fanining tadqiqot sohasi va muammolari

2. O’smirlarning biologik o’sishi. O’smirlik insonning balog’atga etish davri bo’lib, o’ziga xos xususiyati bilan kamolotning boshqa pog’onalaridan keskin farqlanadi. O’smirda ro’y beradigan biologik o’zgarishlar natijasida uning psixik dunYOsida tub burilish nuqtasi vujudga keladi. Balog’at davriga 11 (12)—15 Yoshli qizlar va o’g’il bolalar kiradilar. Kamolotning mazkur pallasida jismoniy o’sish va jinsiy etilish amalga oshadi.
Bolaning bo’yi 11—12 Yoshida 6—7 sm, hatto 10 sm gacha o’sishi mumkin. Biroq bu bosqichda qizlar o’g’il bolalarga qaraganda tezroq o’sadilar. O’smir 13—14 Yoshga to’lganda har ikkala , jins o’rtasida bo’yning o’sishi qariyb baravarlashadi. O’n besh Yoshga qadam qo’yganda esa o’g’il bolalar qizlarni ortda qoldirib ketadilar. SHundan keyin to umrning oxirigacha o’sishda o’g’il bolalar ustunlik qiladilar.
O’smirlik davrida bo’y bilan tana nomutanosib ravishda o’sadi, natijada bolalar oriq, nimjon va uzun bo’yli bo’lib ko’rinadilar.
O’smirlarda yurakning hajmi va tiriklik sig’imi har yili 25 foiz kattalashib boradi. Bo’yning jadal o’sishi va tana og’irligining ortishi bilan qon hamda kislorodga ehtiYOj ham ortadi, bu ehtiYOj yurak xajmining kengayishi va funktsional faoliyati ko’rsatkichlarining boyishi evaziga ta`minlanadi. Mazkur davrda tananing umumiy hajmidan 7—8 foizini qon tashkil qiladi, qon bosimi birmuncha oshadi, simob ustunining 110—115 mm darajasida bo’ladi. YUrak qisqarishining chastotasi bir qadar sekinlashadi, masalan, 11 Yoshda daqiqada 85—90 marta urgan bo’lsa, 14—15 Yoshlarda 70 martagacha pasayadi.
O’smirlik davri organizmning jo’shqin o’sishi va rivojlanishi davridir. Bu davrda tananing intensiv o’sishi (mana shu ikki yil mobaynida qiz bolalar maksimum o’sish 13 Yoshga, o’g’il bolalarda esa — tahminan 15 Yoshga to’g’ri keladi) yuzaga keladi. Bu davrda bolaning muskul apparati takomillashadi va skeletining suyaklanish protsessi davom etadi.
O’smir bolaning qanday o’xshovsiz, beso’naqay ko’rinishini biz yaxshi bilamiz. Buni notekis jismoniy taraqqiYOt bilan tushuntirish mumkin: skelet va qo’loYOqlari xususan intensiv ravishda bo’yiga o’sadi, ko’krak qafasi esa taraqqiYOtdan orqada qoladi. Bu esa ayrim psixologik namoYOnlikni yuzaga keltiradi: o’smir o’zining beso’naqayligini anglaydi, undan uyaladi va o’zining o’xshovsizligini niqoblashga intiladi. Ba`zan sun`iy, serhasham qiYOfaga kirib, soxta va yasama qo’pollik bilan o’zining tashqi qiYOfasidan kishilarning diqqatini chalg’itmoqchi bo’ladi. Uning qaddi-qomati, vajohati YOki yurishlariga nisbatan hatto salgina kinoya va hazil mutoyiba ko’pincha jo’shqin reaktsiyani yuzaga keltiradi; kishilarning ko’z o’ngida kulgili va qovushmagan bir odamga aylanib qolganligidan o’smir ranjiydi.
Bu davrda yurak-qon tomirlari sistemasining taraqqiYOtida mos kelmaslik hodisasi kuzatiladi. Bu paytda yurak hajmi jihatidan ancha kattalashadi, anchagina baquvvatlashadi, ancha kuchli ishlay boshlaydi, qon tomirlarining diametri bo’lsa taraqqiYOtdan orqada qoladi. Bu ko’pincha qon aylanishining vaqtincha buzilishiga, qon bosimining Yoshga bog’liq holda ko’tarilishiga, yurak faoliyatining zo’r berishiga olib keladi. Natijada ayrim o’smirlarda uchraydigan bosh aylanishi, yurak
urishi, bosh og’rishi,vaqtincha yuzaga keladigan zaiflik,nisbatan
tez toliqish va shuning kabi holatlar vujudga keladi.
O’smirlik davrida nafas olish organlari jadal rivojlanadi. O’pkaning tiriklik sig’imi quyidagicha bo’ladi:
O’g’il bolalarda — 11Yoshda 1900—2000 ml; 15 Yoshda 2600—2700 mm.
Qizlarda — 11 Yoshda 1800—1900G’ ml. 15 Yoshda 2500—2600 ml. SHuning uchun nafas olish har daqiqada 2 marta kamayadi. O’g’il bolalar qorin bilan, qizlar esa ko’krak bilan nafas ola boshlaydilar. Ko’krak qafasi, nafas olish muskullari tez o’sa boradi va jinsiy etilishni kuchaytiradi.
YUqorida qayd qilingan yurakqon tomirlari sistemasi taraqqiYOtining xususiyatlari va ichki sekretsiya bezlari faoliyatining intensiv ishlay boshlashi (jumladan, qalqonsimon bezlar faoliyatining) odatda o’smirlar nerv sistemasi faoliyatini ayrim hollarda tez o’tib ketadigan buzilishlarga olib keladi. O’smirlarda ortiqcha qo’zg’aluvchanlik, serzardalik, tutaqib ketish va effekt tipidagi jo’shqin hamda keskin reaktsiyalarda namoYOn bo’ladigan asabiylikni ko’zatish mumkin. O’smirning nerv sistemasi hali kuchli va uzoq vaqt davom etadigan bir xildagi qo’zg’ovchilarga hamma vaqt ham bardosh berishga qobil emas. Bunday qo’zg’ovchilarning ta`sirida o’smirlarning nerv sistemasi ko’pincha tormozlanish holatiga YOki, aksincha, kuchli qo’zg’olish holatiga o’tib ketadi. Taassurotlarning nihoyatda ko’pligi, kuchli asabiy hayajonlanish, hayajonga soladigan hodisani uzoq vaqt kutib qolish va shu kabilar o’smirlarga ana shunday ta`sir qilishi mumkin. Bir xil o’smirlar buning ta`siri ostida tormozlanib qoladilar, ular shalpayib birovga aralashmaydigan, uyqusiragan va anqov bo’lib qoladilar; boshqa bir o’smirlar — tajang, asabiy bo’lib qoladilar, ular intizomni buza boshlaydilar, ba`zan o’zlariga mutlaqo munosib bo’lmagan (ba`zan esa umuman bema`ni) xatti-harakatlarni qiladilar. Bu esa o’qituvchini, tarbiyachini qiyin ahvolga tushirib qo’yadi.
11—12 Yoshdagi o’smirning ichki sekretsiya bezlari qayta quriladi. Gipofizning old qismi ishlab chiqaradigan gormonlar gavdaning o’sishini ta`minlaydi. Gipofizning o’rta qismi kuchayishi sababli pigmentlar almashinishi o’zgaradi, natijada soch qorayishi, yuzlarniig oqarishi namoYOn bo’ladi. Gipofiz bilan bir qatorda qalqonsimon bezning funktsiyasi ham kuchayadi. Qalqonsimon bez ishlab chiqaradigan tiroksin gormoni organizmda modda almashinuvi va energiya sarfini keskin orttiradi. Markaziy nerv sistemasida qo’zg’aluvchanlik o’zgaradi, natijada yaqqol his-tuyg’ular tug’ila boshlaydi. Qalqonsimon bez faoliyatining kuchayishi qo’zg’aluvchanlik, asabiylashish va toliqishni keltirib chiqaradi. Bosh miya qobig’ida tormozlanish jaraYOnining susayishi shiddatli emotsional kechinmalarni vujudga keltiradi, xulq-atvorda parokandalik, g’ayritabiiylik paydo bo’ladi. Qalqonsimon bez funktsiyasining o’zgarishi va modda almashinuvining buzilishi sababli o’smirda semirish ro’y berishi mumkin.
Mazkur Yosh davrida jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. Balog’atga etishning birlamchi va ikkilamchi alomatlari o’sa boshlaydi: o’g’il bolalarda ovoz o’zgaradi, YO’g’onlashadi, mo’ylov va soqol paydo bo’ladi, qizlarda esa ko’krak bezlari rivojlanadi va hokazolar. Natijada boshqa jinsga qiziqish ortadi, orzu, xohish, nozik tuyg’u, sog’inch, iztirob kabi kechinmalar paydo bo’ladi.