1-Mavzu: yosh davrlari psixologiyasi fanining tadqiqot sohasi va muammolari

Xo’sh, o’smirning psixik o’sishini harakatga keltiruvchi kuch nima? O’smirning psixik o’sishini xarakatga keltiruvchi kuch uning faoliyatini vujudga keltirgan yangi ehtiYOjlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklar tizimining namoYOn bo’lishidir. Mana shu dialektik qarama-qarshiliklar ortib boraYOtgan jismoniy, aqliy hamda axloqiy imkoniyatlar bilan barqarorlashgan, stereotipga aylangan tashqi olamni aks ettirishning shakllari o’rtasida sodir bo’ladi. Vujudga kelgan ziddiyatlar va qarama-qarshiliklarni psixologik kamolotni ta`minlash, faoliyat turlarini murakkablashtirish orqali o’smir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish bilan asta-sekin YO’qotish mumkin. Bu davr insonning kamoloti yuqoriroq bosqichiga ko’tarilishi bilan yakunlanadi. Kamol topish o’smirdan umumlashtirish, hukm va xulosa chiqarish, mavhumlashtirish, ob`ektlar o’rtasidagi ichki munosabatlarni o’rnatish, muhim qonun, qonuniyat, xossa, xususiyat, mexanizm va tushunchalarni anglash, ixtiYOriy diqqat, barqaror qiziqish, ongli motiv va mantiqiy eslab qolishni talab qiladi. Bularning barchasi fanlarga doir bilimlar tizimini vujudga keltiradi, amaliy ko’nikmalarni shakllantiradi, o’zini o’zi nazorat qilish, baholash, anglash singari xususiyatlarni tarkib toptiradi.
Hozirgi o’smirlar o’tmishdoshlariga nisbatan jismoniy, aqliy va siYOsiy jihatdan birmuncha ustunlikka ega. Ularda jinsiy etilish, ijtimoiylashuv jaraYOni, psixik o’sish oldinroq namoYOn bo’lmoqda. SHu sababli bizda o’g’il va qizlarni 10—11 dan 14—15 Yoshigacha o’smirlik Yoshida deb hisoblanadi.
Venalik psixolog 3. Freyd va uning shogirdlari o’smirlik davrini baholashda insonga azaldan berilgan qandaydir ilk mayl nishonasi sifatida vujudga keladigan o’z mavqeini belgilashga ongsiz intilishni eng muhim asos deb hisoblaydilar. Bu intilish go’YOki xudbinlik, boshqa kishilarni mensimaslik, paydo bo’lishga, atrof-muhit bilan kelisha olmaslikka, hatto nizolarga olib kelar, ongsizlik ehtiYOjlari va mayllari shaxsning faolligini belgilar emish. Rus psixologlari 3. Freyd nazariyasini mutlaqo asossizligini ta`kidlab, o’smirda imkoniyat bilan talabchanlik o’rtasidagi kelishmovchilik, o’zini ko’rsatishga moyillik va o’z ichki dunYOsiga qiziqishning namoYOn bo’lishi bilan xarakterlanishini asoslab berdilar.
Ayrim psixologlar biogenetik o’sishning biologik omillariga, ya`ni jinsiy etilishga alohida hamiyat beradilar. Ularning fikricha, o’smirning psixik jihatdan inqirozga etaklovchi, hayajonga soluvchi sub`ektiv ichki kechinmalari o’g’il va qizlarni tanholik psixologiyasiga tortar emish. O’smir uchun xarakterli norozilik, qo’pollik, qaysarlik, shafqatsizlik, tajanglik, ginaxonlik, tajovuzkorlik kabi illatlar jinsiy etilishning mahsuli yangi tuyg’ular, mayllar, kechinmalar o’smir xatti-harakatida hukmron bo’lib, uning xulq-atvorini boshqaradi deb tushuntirilmoqda. O’smirlikning psixologik qiYOfasi, holati, imkoniyati yagona sof biologik omilga bog’liq emasligi hammaga aYOndir.
Amerikalik psixolog R. Kulen o’smirlik davri haqidagi biogenetik nazariyani qattiq tanqid qilib, o’smirlik davri ijtimoiy-axloqiy kategoriyadir, degan g’oyani olg’a suradi. Uning fikricha, o’smirlik davrida uchta asosiy ijtimoiy axloqiy kategoriya mavjud bo’lib, ular;

1. emansipatsiya (kattalar ta`siridan qutulish)

   
   

2. mustaqillikka erishish

   
   

3. haYOt YO’li va kasb-hunar tanlashga jiddiy munosabatda bo’lish, zarur ijtimoiy-axloqiy normalarni o’zlashtirishdan iboratdir.

   
   

Uning fikricha, bola yuqoridagi muammolarga e`tibor bermas ekan, o’smirlik davri qancha bo’lishidan qat`i nazar, u bolaligicha qolaveradi. R. Kulen o’z nazariyasida biologik omillarni ham, o’smirlik davridagi o’sishning psixologik xususiyatlarini ham hisobga olmaydi, aksincha, ularni batamom inkor qiladi.

Psixologlarning fikricha, o’smirlik davrining muayyan hech o’zgarmas xususiyati va xarakteristikasi mavjud emas. O’smirlar o’rtasidagi o’ziga xos tipologik farqlarni ijtimoiy omillarning ta`siri bilan, ta`lim va tarbiya sharoitlarining xususiyatlari bilan izohlash mumkin.
SHu bilan birga, o’smirning jismoniy o’sishi xususiyatlari, jinsiy etilishining iqlim va milliy-etnografik omillari ham bor.