1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

98
Əlbəttə müəllifin  bu izahı tamamilə doğrudur; lakin  burada  razılaşmadığımız  bircə
cəhət  var:  kürdlərin  yaratdığı  maddi  mədəniyyət  nümunələri  heç  də az  olmamışdır.  Bu
nümunələrin  bir  qismi  imperiyalararası  müharibələr  zamanı  tamamilə dağıdılmış,  digər
qismi isə kürdlərin doğma torpaqlarını işğal edən qonşu xalqlar (ərəblər, farslar, türklər və
s.) tərəfindən mənimsənilmişdir.
Dr.  F.  Şinnavinin  çox  yüksək  qiymətləndirdiyi  milli-mənəvi  dəyərlərdən  bəzilərini
(milli ləyaqət,  milli  qürur  və şərəf,  qorxmaazlıq,  igidlik,  yüksək  yeksək  doyüşrola,
mərdlik,  namusluluq,  abır-həya  və
ismət,  qadın  azadlığı  xarakterik,  möhkəmliyi,
qonaqpərvərlik  və s.)  yuxarıda  qeyd  etmişik.  Lakin  kürdlərin,  fikrimizcə,  milli-mənəvi
dəyərləri içərisində birinci yeri milli varlığın “məhək daşı” olan doğma ana dili tutur. Artıq
qeyd  etdiyimiz  kimi,  kürdlər  minilliklər  boyu  yadelli  və yaddiilli  işğalçıların əsarətinə,
təzyiq  və təqiblərə,  mənəvi  terora,  ana  dilində danışmaq  və hətta  bu  dildə balalarına  ad
vermək,  qadağalarına məruz qaldıqlarına baxmayaraq, öz doğma və doğma olduğu qədər
də qədim olan dillərini bu günədək qoruyub saxlaya bilmişlər. Müqayisə üçün qeyd edək
ki, ən  qədim  zamanlardan  kürdlərlə qonşu  olan  azərilər  (azərbaycanlılar)  qədim
əcdadlarının  doğma  dilini  (həmin  dil  kürd  dili  kimi  İran  dillərinə aid  idi)    erkən  orta
əsrlərədək qoruya bilsələr də, sonrakı dövrlərdə türkdilli xalq kimi formalaşmışlar.
Kürd  dilinin  mənşəyi  və formalaşması  tarixi  haqqında  müəyyən  elmi  mübahisələr
mövcud olsa da həqiqət  birdir: bu qədim  dil öz başlanğıcını ən  qədim  dillərdən  biri  olan
sanskrit dilindən almış və İran dillərinin şimal-qərb qoluna aiddir.
Görkəmli  başqırd  alimi  Salavat  Qalyamov  kürd  və başqırd (başkürd,  başkord)
dillərinin sanskrit dili ilə sıx əlaqəsini sübut edən çoxsaylı fonetik, morfoloji və qramatik
materialların təhlili əsasında həmin dillərin genetik qohumluğu nəticəsinə gəlmişdir (24,4).
Müəllif,  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  hər  iki  xalqın  eyni  mənşəyə (qədim  Veda
yazılarında hind-ari tayfalarından biri kimi qeyd olunan Kuru etnosu) və eyni dil qrupuna
mənsub olduqlarını tarixi-toponomik dəlillərlə yanaşı, leksik materiallar əsasında da sübut
etməyə çalışmış  və demək  olar  ki,  məqsədinə nail  olmuşdur.  Onun  bu  məsələlərə həsr
etdiyi iki sanballı monoqrafiya (23;24) böyük elmi dəyər kəsb edir.
Kürd dilinin ikinci inkişaf mərhələsi Med// Mad (Midiya) dili ilə bağlıdır. Yuxarıda
kürdlərin  etnogenezində Medlərin  (Madların,  Marların)  mehem  rol  oynaması  barədə
görkəmli  şərqşünas  alimlərin fikirlərini  qeyd  etmişik.  Həmin  alimlərin əksəriyyəti  məhz
dil  faktoruna əsasən  həmin  xalqların  eyni  soykökünə malik  olduğunu  sübut  etməyə
çalışırlar. Görkəmli kürd  alimi  “Kürd və Kürdüstan tarixi” adlı məşhur kitabında  Kürd
və Mad  dillərinin  eyni  mənşəyə malik  olduğunu  sübut  etmək  üçün  aşağıdakı  sözlərin
müqayisəli cədvəlini tərtib etmişdir (81,103):

---

99
Cədvəldən  aydın  göründüyü  kimi  bir  çox  “Avesta”  (Med  dilində yazılmış  qədim
abidə)  sözləri  fars  dilindəki  sözlərdən  fəqləndiyi  halda,  kürd  dilindəki  sözlərlə eyniyyət
təşkil edir.
Görkəmli  şərqşünas  alim  V.  Minorski  də kürd  dilini  Med//  Mad  dili  ilə sıx  bağlı
olduğunu  bu  xalqların  eyni  mənşəyə mailk  olması  ilə əlaqələndirir:  “Kürd dilini
Karduxların,  ya  da  Kortişlərin,  ya  da  hamısının əsli  olaraq  qəbul  etdiyimiz  Medlərin  dili
ilə bağlamaq  gərəkdir.  Kürdlərin gerçək  ataları əlimizdə olandəlillərə görə Medlərdir”
(84,41).
Kürdlər  haqqında  sanballı  kitabın (bu  kitab  fransız,  rus,  türk  və s.  dillərdə çap
olunub) müəllifi B. Nikitin də Kürd dilinin Mad dilinə ən yaxın dil olduğunu qeyd edərək,
ingilis alimi Soanın sözlərinə istinad edir: “.... Zərdüştün danışdığı Avesta  dilinə ən çox
yaxınlaşan” Mukri Kürdcəsidir (130,295).
Kurmanc
kürdcəsi :
məzın
bərz
masi
oştra (ıwştra)
pirt
ro, xor
vəraz
mej(meş)
bərx
qısə
wısu
zanin
əz
Avesta
dili:
maza
bərəza
masıya
oştra (ıwştra)
pıreta
hor
vəraza
mexşi
vəraxa
xesa
was
zanin
zəm
Farsca:
bozorg
bolənd
mahi
şotor
pol
afitab
gəraz
meges
bərə
soxən
xwastən
danisten
mən
Tükcə:
böyük
yüksək
balıq
dəvə
körpü
günəş
donuz
milçək
quzu
söz
istəmək
bilmək
mən

---

100
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  müasir  kürd  dilinin əsasları  II-VI əsrlərdə
formalaşmışdır.  Məhz  həmin  dövrdə ayrı-ayrı  kürd  tayfa  birləşmələrinin  eyni  dildə
danışmaları  onların  qaynayıb-qrışmalarına  və vahid  xalq  kimi
formalaşmasına  səbəb
olmuşdur.  Kürd  xalqının  və dilinin  formalaşması  məsələlərinə həsr  etdiyi  dəyərli
monoqrafiyasında  O.  Vilçevskiy,  kürd  dilində ilk  yazılı  nümunə (Kürdüstanın ərəblər
tərəfindən dağıdılması)  haqqında ağı” adlı poemanın tapılmış fraqmentlərini təhlil edərək
yazır:
“Bu fraqmentlərin azlığına baxmayaraq, hər halda, onlar imkan verir ki, təsdiqləyək:
artıq  sasanilər  dövründə kürd  dili  sonrakı  dövrlərdə ona  xas  olan  və onu  digər  İran
dillərindən fərqləndirən xarakterik  xüsusiyyətlərə malik olmuşdur. Artıq biz hələ VI-VII
əsrlərdə müstəqqil dildə danışankürd xalqı haqqında söhbət aça bilərik” (14,115).
Müasir kürd dilinin bir neçə dialekti mövcuddur. Həmin dialektləri dilçilər iki əsas
qrupa  bölürlər:  a)  Şimal (Krumanci);  b)  Cənub (Sorani).  Şimali  Kürdüstan  kürdlərinin
demək  olar  ki,  hamısı,  Cənubi  Kürdüstanın  Zaho,  Dahok,  Mosal,  Akra,  Amadiya,
həmçinin  Cənub-qərbi  Kürdüstanda,  İranın  Xorasan  vilayətində,  “post  sovet”  məkanına
daxil olan respublikalarda yaşayan kürdlərin əksəriyyəti kurmanci dialektində danışırlar.
Şərqi  Kürdüstanda  (Urmiya  gölünün  qərb  sahillərində yürləşən  rayonlaristisna
olmaqla),  Cənubi  Kürdüstanın  Süleymaniyə, Ərbil,  Kərkük,  Rəvandiz  vilayətlərində
yaşayan kürdlərin dili sorani dialektinə aiddir.
Kurmanci  dialektinin  bir  sıra  qolları  ilə yanaşı,  zaza  dialekti  də şimal  qrupuna
daxildir. Cənub qrupuna isə sorani ilə yanaşı qorani (qurani) dialekti də aid edilir.
Müasir kürd dilində 9 sait, 30 samit səs mövcuddur. Dünyada yaşayan kürdlər latın
(Şimali  Kürdüstanda,  Avropa  və digər  xarici  ölkələrdə,  “postsovet”  məkanına  daxil  olan
respublikalarda) , Kril (Ermənistan  və Gürcüstanda) və ərəb (Şərqi  və Cənubi
Kürdüstanda) qrafikalı əlifbadan istifadə edirlər.
Kürd  dilinin  fonetik,  morfoloji  və qramatik  xüsusiyyətlərinə çoxsaylı əsərlər
(6;106;113;131;132;133;134;135;136;137;138;139;140;141;142;143;144  və
s.)
həsr
olunduğu üçün həmin məsələlər üzərində geniş dayanmağa ehtiyac duymuruq. Lakin kürd
dilinin qədimliyinə və müstəqilliyinə şübhə ilə yanaşan bəzi “alimlərə” və “siyasətçilərə”
bir  neçə faktı  xatırlatmağı  zəruri  hesab  edirik.  Həmin  “Kürdfobiya”çıların  diqqətinə bir
daha çatdırırıq  ki,  nə kürd  dilinin    qədim  sanskrit  dili  ilə birbaşa əlaqəsini  sübut  edən  S.
Qallyamov,  nə də bu  dilin  Med//Mad  (Midiya)  dilinə ən  yaxın  dil  olduğunu  təsdiqləyən
akademik V.F. Minorskiy kürd deyil, öz sahələrində tanınmış mütəxəssislərdir.
Başqa misal. Hələ 1787-ci ildə, görkəmli rus alimi, akademik Pallos özünün məşhur
“Bütün  dillərin  və ləhcələrin  müqayisəli  lüğətləri”  adlı  kitabına  276  kürd  sözü  daxil

---