А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин

 

331

kütləsinin həcminin çoxalması milli valyutanın qiymətinin yüksəlməsinə 

gətirəcəkdir  ki,  bnuna  da  revalvasiya  deyilir.  Pul  kütləsinin 

dövriyyəsindən  əlavə    həcmlərin  “içəri  atılması”  (milli  və  xarici 

valyutada) pulun intervensiyası adlanır. 

 

Pul  intervensiyası  ilə  yanaşı  çox  vaxt  milli  valyutanın 

sterilizasiyası  adlandırılan  ifadə  də  işlədilir.  Belə  vəziyyətlərdə  birinci 

xarici  bazarda  irimiqyaslı  pul  intervensiyası  ikinci  bazarda 

kompensasiya edilən əməliyyatlarla müşayət olunur. Nümunə kimi çox 

vaxt    ABŞ-ın  Federal  ehtiyat  xidmətinin  fəaliyyəti  göstərirlər.  Burada 

daxili  bazara  qiymətli  kağızlar    buraxılır,  onun  satışından  yığılan 

dollarlar  isə  dövriyyədən  götürülür  və  xarici  bazara  buraxırlar.  Xarici 

bazarda  dollar  kütləsinin  artması  dolların  devalvasiyasına  gətirib 

cıxardır  ki,  göründüyü  kimi  bu  da  xarici  ticarətin  qıtlığının  aşağı 

salmasını təmin edir. Digər tərəfdən, qiymətli kağızlara çevirməklə, eyni 

zamanda  dolların  pul  kütləsinin  azaldılması  inflyasiya  proseslərinin 

qarşısının alınmasına xidmət göstərəcəkdir. 

 

Əgər milli pul vahidinin valyuta kursu idxal və ixrac  arasındakı 

müqayisəsinə  və  bununla  ölkənin  xarici  tocarət  saldosuna  təsir 

göstərirsə, 

onda 

bunu 

düzgün 

və 

geri 

qayıdan 

kimi 

qiymətləndirilməlidir.  Başqa    sözlə  desək,  idxal  və  ixrac  arasındakı 

müqayisə  milli  pul  vahidinin  valyuta  məzənnəsinə təsir edir.  Beləliklə, 

milli  pul  vahidinin  valyuta  məzənnəsinə  məqsədyönlü  təsir  göstərmək 

yolu ilə eyni zamanda iki məsələni həll etmək mümkündür. 

 

Birincisi,  ixrac  fəaliyyətinin  yüksəlməsinə  kömək  göstərir,  bu 

da  ölkənin  xarici  ticarət  balansının  yaxşılaşmasıdır  və  son  nəticədə 

valyuta məzənnəsinin sabitləşməsinə kömək göstərir. 

 

kincisi,  xarici  valyuta  ilə  əlaqədə  olan  zaman    ABŞ  dolları, 

daxili bazarda qiymətlərə daha çox təsir göstərir. 

 

Valyuta  məzənnəsi,  əksər  hallarda  milli  pul  vahidinin 

emissiyasını  müəyyənləşdirir  və  ya  xarici  valyuta  pul  kütləsinin  

intervensiyasını  yaradır.  Beləliklə,  onlar  Milli    Bankın  siyasəti  ilə 

müəyuyənləşdirilir və hər iki istiqamət onun səlahiyyətinə daxildir. 

 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  pul  vahidi-rubl    başqa  valyutalarla 

sərbəst  mübadilə  olunsa  da,  Rusiya  müəssisələri  və  fiziki  şəxslər 

beynəlxalq  sazişləri  bir  qayda  olaraq  möhkəm  hesab  etdiyi    xarici 

valyuta ilə bağlayırlar. Çox hallarda bu ABŞ-nın dolları olur. 

---

 

332

 

Rublun  valyuta  məzənnəsi    aşağı  meyl  etməsi  şəraitində 

müxtəlif    malların  dollara  görə  bağlılığı    qiymətlərin  qalxmasına  və 

inflyasiya proseslərinin əmələ gəlməsinə şərait  göstərəcəkdir. 

 

Milli iqtisadiyyatda “dollarlaşdırma”nı məhdudlaşdırmaq, daxili 

bazarda qiymətlərin qalxmasının qarşısını almaq üçün  Mərkəzi Bank və 

dövlət  siyasəti  müxtəlif  növ  valyuta  məhdudiyyətlərini  nəzərdə  tutur. 

(şəkil 8.7.)  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Şəkil 8.7. Valyuta məhdudiyyətlərinin komponentləri. 

 

 

Xarici  ticarət  əməliyyatları  zamanı  valyuta  nəzarəti  və  ya 

valyuta  məhdudiyyətlərin  tətbiq  edilməsi  son  nəticədə  yerli  malların 

böyük hissəsi üçün qiymətlərin sabit saxlanmasına kömək edir. Deyilən 

valyuta məhdudiyyətinin aşağıdakı mahiyyəti vardır. 

 

Valyutaya 

görə 

nəğdsiz 

hesablaşmaların 

aparılmasına 

məhdudiyyətlərin  qoyulması  və  hətta  qadağan  edilməsi  (onların  rublla 

aparılmasını  həyata  keçirir)  müxtəlif  kommersiya  əməliyyatlarının  və 

sazişlərin milli valyutaya görə istifadəsinin təkmilləşdirilməsi deməkdir. 

Burada  sazişlərin  bağlanması  zamanı  nəğdsiz  hesablaşmaların 

aparılması 

milli 

valyuta 

pul 

kütləsinin 

artmasına 

gətirməyəcəkdir.Nəticədə  inflyasiya  proseslərinin  inkişafına  şərait 

yaradan səbəblər yox olur. 

 

xracatçıların  yerinə  yetirdiyi  sazişlərdən  əmələgələn  valyuta 

gəlirlərindən  dövlətə  və  ya    RF  Mərkəzi  Bankına  məcburi  satışın 

payının  artırılması  son  nəticədə  ixracdan  toplanmış  gəlir  rubl  ilə 

Valyuta məhdudiyyətləri 

Valyuta üzrə nəğdsiz 

hesabların aparılmasını 

qadağan etmək 

Bank təminatının 

verilməsi 

Valyutanın məcburi 

satışı zamanı payın 

artırılması 

Əhalinin alternativ üsullarla 

stimullaşdırılması

 

dxal əməliyyatları üçün 

ehtiyyat valyutanın tətbiqи  

---

 

333

formalaşır.  Qaydaya  görə  satışdan  hasil  olunan  bütün  100  %  pul  milli 

valyuta  ilə  dəyişdirmək  üçün    mütləq  dövlətə  və  ya  Milli  Banka 

qaytarılmalıdır.  Ancaq  praktikada  onlar  ilə  məcburi  valyuta  satışının  

təyin  edilmiş  kiçik  pay  səviyyəsində  razılaşırlar.  Bu  və  ya  digər 

məhsulların  idxalı  üçün  bağlanmış  müqavilələr  valyuta  həcmini 

ehtiyatlandırır.  Bu,  həmin  müqavilələri  rublun  valyuta  məzənnəsinin 

dəyişməsindən asılı olmayaraq yerinə yetirməyə imkan verəcəkdir. 

 

Müqavilələrin  bağlanması  zamanı  valyuta  məzənnəsinin  enib-

qalxmasından  müdafiə  etmək  üçün  bank  təminatı  mühüm 

vasitələrdəndir.  Banklar  tərəfindən  verilən  təminat  müqavilədə 

göstərildiyi kimi daxil olmayan ödənişlər zamanı onlara ödənilir. Bu cür 

təminat adətən milli valyuta ilə təqdim olunur. 

 

Nəhayət,  valyuta  formasında  qoyulmuş  əmanətin  digər  üsullar 

vasitəsi ilə həyata keçirilməsi ilə həyata keçirilməsi zamanı əhali mütləq 

stimul  qazanmalıdır.  Bunun  üçün  əmanətlərin  alternativ  üsulları  təklif 

olunur.  Məsələn,  qızıl  vı  ya  milli  pulun  qoyulması  zamanı  bank  faizi 

gözlənilən  inflyasiyanı  üstələmiş  olsun.  Həmçinin  hüquqi  və  fiziki 

şəxslərə  valyutanın  aparılmasına  və  gətirilməsinə  məhdudiyyətlərin 

qoyulması  da  tətbiq  etmək  mümkündür.  Məsələn,  gömrük 

qanunvericiliyi  şəxsin  özü  ilə  ölkədən  çıxarıla  bilən  xarici  valyutanın 

miqdarını təyin edir. 

 

Yoxlamalar  keçirilir  və  hər  hansı  fəaliyyət  zonalarına 

məhdudiyyətlər (hətta tam  ləğv etmək də olar) qoyulur. 

 

Nəticədə valyuta ilə (adətən ABŞ-nın dolları ilə) o müqavilələri 

yerinə  yetirmək  məqsədəuyğundur  ki,  həmin  valyuta  ilə  ödəniş  satıcı 

üçün maraqlı olsun . Bu əsasən idxal mallarına aiddir. Beləliklə, valyuta 

bazarında  idxalçılar  bir  qədər  böyük  şans  əldə  edirlər.  Bir  qədər  çox 

valyutaya  tələbat  həcmini  turist  və  xidməti  ezamiyyətləri  təmin  edən 

şəxslər tərəfindən müdafiə edilir. Elə də alına bilər ki, bu tələbat xarici 

valyutanın  ümumi  həcmi  ilə  müqayisədə  çox  az  olsa da  nəticədə  onun 

artım səviyyəsi artsın. Sonuncu halda ayrı-ayrı fiziki şəxslər tərəfindən 

məhz valyutaya olan tələbat valyuta məzənnəsinini müəyyənləşdirir. 

 

Buna baxmayaraq bir sıra ödəmələr xarici valyuta ilə icra olunur 

ki,  bunun  üçün  də  xüsusi  müqavilə  tələb  edilir.  Həmin  məqsəd  üçün 

müəssisələrdə  xüsusi  kassa  və  xüsusi  hesab  açırlar.  Beləı  hesablar  RF 

Mərkəzi  bank  tərəfindən  xüsusi  valyuta  əməliyyatlarını  aparmağa 

səlahiyyəti  əldə  etmiş  hər  bir  bankda  açmaq  mümkündürş  Bir 

---