Abdukarimov Doniyorbek Mavzu: Inson xulq atvori va atrof-muhitni modellashtirish. Reja

Atrof-muhitni muhofaza qilish

Atrof-muhit ifloslanishi haqida gap ketganda, asosiy omillar - havoning ifloslanishi, tuproqning ifloslanishi, suvning ifloslanishi, chiqindilar sababli ifloslanish, shovqin ifloslanishi va ingl. Havoning ifloslanishi ish joylarining isishi, sanoat ishlab chiqarish faoliyati, energiya ishlab chiqarish va azot oksidlari, uglerod oksidi, qo'rg'oshin va shu kabi avtotransport vositalaridan chiqadigan gazlarni keltirib chiqaradi. Boshqa tomondan suvning ifloslanishi - bu tabiatga tozalanmasdan chiqadigan maishiy va sanoat chiqindi suvlari oqibatida yuzaga kelgan er usti suvlari, dengizlar va er osti suvlarining ifloslanishi. Afsuski, tuproq ham shahar hayoti, sanoat faoliyati va noto'g'ri qishloq xo'jaligi amaliyoti tufayli ifloslangan.

Amaldagi atrof-muhit siyosatining maqsadi odamlarning sog'lig'i uchun yashash muhitini ta'minlash, butun tirik dunyoni, shu jumladan havo, suv va tuproqni, o'simlik va hayvonlarni odamlarning zararli ta'siridan himoya qilishdir. va natijada etkazilgan zarar va zararni bartaraf etish.

Shu maqsadda yaratilgan ISO 14001 Atrof-muhitni boshqarish tizimining standarti atrof-muhitga ta'sirlarni ishlab chiqarish bosqichlaridan to iste'molchilarga mahsulot va xizmatlarni etkazib berishgacha bo'lgan barcha jarayonlarda hisobga olinishini belgilaydi.

Zamonaviy raqobat sharoitida korxonalar oldinga intilish uchun ko'proq harakat qilishlari kerak. O'z aktivlarini himoya qilish va barqaror muvaffaqiyatga erishish uchun u har doim standartlar va huquqiy qoidalarga muvofiq ishlashi kerak. Shu sababli, bizning tashkilot korxonalarga atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha xizmatlarni sifat, sog'liq, xavfsizlik va atrof-muhitga oid xizmatlar doirasida taqdim etadi. Ushbu tadqiqotlarning maqsadi korxonalarni yanada samarali, yuqori sifatli va sifatli mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarishdir.Tashkilotimiz atrof-muhitni muhofaza qilish xizmatlaridan tashqari, boshqa sifatli, sog'liqni saqlash, xavfsizlik va atrof-muhitga oid xizmatlarni ham taqdim etadi.

O’zbekiston hukumati aniq-ravshan ekologik tadbirlar tizimini amalga oshirishga muhim ahamiyat bermoqdaki, bu tizim mamlakatning butun xalq xo’jaligini isloh qilishning ajralmas qismi bo’lib qolmoqda. O’zbekiston hukumati respublika fuqorolarining yashashi uchun sog’lom shart-sharoit vujudga keltirish va tabiatdan foydalanish samaradorligini oshirishni O’zbekiston siyosatining ustivor jihatlari deb qaraydi.

Ekologik tizimlardagi jarayonlarni modellashtirish fani biosferada vujudga keladigan o’zgarishlar jarayonida atrof muhitga ko’rsatadigan ta'sirini o’rganishdan iborat.

Tabiiy va antropogen omillar ta'sirida atmosfera, gidrosfera va umuman biosferada sodir bo’ladigan o’zgarishlarni modellashtirish katta amaliy va ilmiy ahamiyatga ega.

Bo’lajak qishloq va suv xo’jaligi sohasi uchun tayyorlanayotgan kadrlar, asosan atrof-muhitni himoyalash yo’nalishida ta'lim olayotgan talabalar tabiiy va antropogen ommillar ta'sirida yuzaga keladigan hodisalarni baholash va uning oldini olish uslublarini bilishlari lozim.

Ekologik tizimlarni modellashtirish fani oliy matematika, fizika, kimyo, informatika, suyuqlik mexanikasi fanlariga tayangan holda o’zlashtiriladi.

Ekotizimlar fizik, kimyoviy, biologik jarayonlar ta'sirida o’zgaruvchan xususiyatga ega ekanligini va bu jarayonlarni anglash, o’rganish, baholashda modellashtirish metodlaridan foydalanish lozim bo’ladi. Tabiatda bo’layotgan chegaralangan (lokal) va global o’zgarishlarni bo’lajak kadrlar tasavvur eta olish, ularning salbiy oqibatlarini kamaytirish yoki oldini olishda tezkor chora-tadbirlar ishlab chiqish, atrof-muhitga bo’ladigan zararlarni baholash miqdorini hisoblay olish ko’nikmasiga ega bo’lishlari kerak.

Biomassalar miqdori, sifatining o’zgarishi ma'lum vaqtlarda optimal yashash sharoitining buzilishiga olib keladi va shu bois bu sohada ta'lim olayotgan talabalar atmosfera havosini, suv manbalarini va yer resurslarini ifloslantiruvchi, buzuvchi va foydalanish uchun yaroqsiz holatga keltiruvchi jarayonlarni aniqlash va oqibatlarini miqdoriy baholash pirovardida ekologik nuqtai nazardan oqilona qaror qabul qilish imkoniyatiga ega bo’lishlari lozim.

Oxirgi yillarda atmosfera, suv va tuproqning ifloslanishi va ifloslanish oqibatida vujudga keladigan salbiy holatlarni aniqlash va uning iqtisodiy, ekologik zararlarini baholashda modellashtirish uslublaridan juda keng foydalanilmoqda.

Modellashtirish natijalari asosida atrof - muhit himoyasiga bag’ishlangan chora - tadbirlar ishlab chiqish, barqaror rivojlanish omillarini ta'minlash va pirovardida tabiat va inson o’rtasidagi muvozanatni saqlashga erishish yo’llarini topishdir.

Modellashtirish ekotizimdagi jarayonlarni bilish uslubi sifatida amalda keng qo’llaniladi.

"Model" - so’zining lug’aviy ma'nosi - "nusxa" deganidir.

Ekotizimdagi jarayonlarni modellashtirish, umuman modellashtirishni ikki turga ajratish mumkin: 1) fizik modellashtirish;

2) matematik modellashtirish;

Fizik modellashtirishda o’rganilayotgan jarayonlarning fizik modeli vujudga keltiriladi. Ya'ni jarayonning barcha fizik xossalari saqlanib qolinishiga harakat qilinadi.

Masalan atrof - muhitni ifloslantiruvchi moddalarning suv xavzalarida taqsimoti yoki gidrotexnik inshootlarning atrof - muhitga ta'siri va boshqa jarayonlarni ma'lum bir masshtabda modeli yaratiladi.

Matematik modellashtirishda jarayonlar matematik ishoralar, belgilar, mantiqiy ketma - ketliklar bilan ifodalanadi.

Masalan mexanikada keng qo’llaniladigan uzluksizlik tenglamasi; harakat miqdorining, massaning, energiyanning saqlanish qonunlari va.h.k.

Ma'lumki barcha matematik modellar qandaydir sxema va gipotezalarga asoslangan. Shuning uchun tuzilgan matematik modellarda jarayonlarni ifodalash sifati ham xar xil bo’ladi.

Matematik modellashtirishda EXM imkoniyatidan keng foydalanish mumkin. Ya'ni matematik tenglamalarni sonli usulda yechish bilan xulosalar olish mumkin.

Modellashtirish jarayonida modellashtirishning ikki turidan xam foydalanish mumkin. Bunday modellashtirishga "gibrid" modellashtirish deyiladi. Masalan biron - bir jarayonning fizik modeli yaratiladi va uni boshqarish esa EXM yordamida amalga oshiriladi yoki jarayon fizik modelda kuzatiladi, o’lchov natijalari va hisoblash ishlari EXM yordamida bajariladi.

Fizik va matematik modellashtirishning afzallik va murakkab tomonlari mavjud.

Fizik modellashtirishda biron - bir jarayon haqida to’liq ma'lumot olish mumkin, xolbuki jarayonni ifodalovchi barcha faktorlarni matematik ifodalash mushkil. Shu bilan bir katorda fizik modellarni yaratish matematik modellarni yaratishdan osonroq.

Chunki tuzilgan matematik tenglamalarning yechimini topish ma'lum qiyinchiliklar bilan bog’liq.

Fizik modellashtirishdan foydalanishning mushkul tomonlardan, imkoniyatlarning cheklanganligi, masalan tajriba laboratoriyalarining o’lchamlarining to’g’ri kelmasligi; o’xshashlik shartlarining hamma vaqt bajarish imkoniyati yo’qligi va h. k.

Modellashtirishning qaysi turidan foydalanish uchun quyilgan masalaning mazmun moxiyatiga e'tibor qilish, kerakli natijaning mazmunidan va modellashtirish imkoniyatidan kelib chiqish lozim.

Atrof - muhitga bo’layotgan texnogen ta'sirni kamaytirish, ekologik keskin vaziyatni yumshatish uchun quyidagi ikkita muammoni yechish kerak bo’ladi:

1. 
   Shunday optimal texnologik yechimlar topish kerakki, tabiatga, inson organizmiga va uning avlodiga (genofond) minimum ta'sir ko’rsatishi kerak.
   
2. 
   Mumkin bulgan og’ir oqibatlarni aniq baholash va bashorat qilish imkoniyatini yaratish.
   

Mavjud va kelajakda bo’ladigan texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishning inson hayotiga, xayvonot olamiga, o’simlik dunyosiga va umuman biosferaga ko’rsatadigan salbiy ta'sirlarini ob'ektiv baholash va bashorat qila olish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak.

Insonning rivojlanishi biologik jarayondir, ammo uni sotsial muhitdan ajratib bo’lmaydi. Inson tafakkuri va aql zakovatning rivojlanishi bevosita va bilvosita atrof-muhit, sotsial sharoit bilan bog’langandir. SHuning uchun ham sotsial biologiya yo’nalishi vujudga keldi. Bu fanning vujudga kelishi 1975 yili amerikalik entomolog E.O. Uilsonni “Sotsbiologiya yangi sintez” nomli kitobi bilan bog’langandir. E.O. Uilson kontseptsiyasida ahloq, erkinlik, agressiyatajovuz, alturizm, shaxsiyatparastlik va insonning boshqa sifatlarida yangicha qarash bayon qilingan. Bu masalalarda hayvon bilan odam xulqi chegarasida darvinizm, tabiiy tanlash muammolari xaqida fikr yuritiladi. Bu muammolarni yechishda biologiya va molekulyar genetik reduktsionizm: antropologiya biologiyaga, biologiya esa molekulyar genetika keltiriladi.

Inson tabiatni bilishda sotsiobiologlar irsiy madaniyat koevolyutsiya nazariyasini kiritish kerak dedi. Irsiyat va madaniyat bir-biri bilan o’zaro bog’langan va insonni ko’pgina qilgan ishlarini sababiyati bo’lib hisoblanadi.

E.O.Uilson sotsbiologiyani asosiy vazifasi qilib butun hayvon va insonning sotsial xulqini o’rganishni qo’yadi. Irsiy madaniyat koevolyutsiya tarafdorlari insonning ahloqiy sezgilari biologik kanallar orqali beriladi deb ta’kidlashadi; masalan: yaqin qarindoshlar turmush qurishganda ayrim genetik, morfologik kasalliklarning kelib chiqish. Tajovuzkorlik bobida, millatlar o’rtasidagi urushlar, sotsbiologiyani turlararo kurashini misol qilib ko’rsatish mumkin.

Koevolyutsiya bu jamiyatda insonni rivojlanishida biologiyani va sotsial muhitni o’zaro ta’siridir. Inson tabiat va biosfera bilan o’zaro bog’langandir. Ammo tabiatni o’zigina insonni yetuk inson darajasiga ko’tara olmaydi. CHaqaloq bola yetuk inson bo’lishi uchun albatta boshqa insonlar bilan muloqotda bo’lishi kerak.

Xulosa qilib aytganda, insonni rivojlanishida pangibiologizm va pansotsiologizm oqimlaridan o’laroq inson va tabiat, biologik jarayonlarni bir butun deb qarash kerak.