Abu Nasr Farobiyning “Musiqa katta kitobi”

Farobiy tabiat, ashyo va jismlar turli shakllari muayyan izchillik va zaruriyat bo’yicha yuz beradigan tadrijiy jarayonlar asosida paydo bo’ladi, deb hisoblaydi. Butun mavjudotni sababoqibat nuqtai nazaridan 6 daraja (sabab)ga bo’ladi: xudo — birinchi sabab; ikkinchi sabab esa osmon jinslari, so’ng faol aql, jon (annafs), shakl (assurat), modda yoki ashyolar (almodda). Xudo—vojibul vujud, ya’ni zaruriy mavjudlik bo’lsa, krlganlari — vujudi mumkin, ya’ni imkoniy mavjud narsalardir. Bular bir-biri bilan sababiy bog’langan. Xudo, ya’ni "vujudi vojib" birinchi bo’lib aqgsh faolni yaratadi. Akl esa har bir sayyoraga xos aklni yaratadi. Eng so’nggi samoviy aql natijasida Yerdagi aqlruh va barcha moddiy jismlar, ya’ni 4 unsur: tuproq, havo, olov, suv paydo bo’ladi. 4 unsurdan esa nabotot odami, hayvonot olami, inson zoti va notirik tabiat vujudga keladi. Organik olamga o’simlik ruhi, hayvoniy ruh va insoniy ruh xosdir. Jismlarga harakat xos bo’lib, ular o’zaro bir-biri bilan bog’langan.