Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
qatma istinad etmiş və Ə.Cəfəroğlu nədənsə qopuzu Türkiyə türklərinə məxsus olduğunu qeyd edir ki, bizcə, bu da mübahisəli görünür”, (41, s. 11) — mülahizəsini irəli sürmüşdür.. Fikrimizcə, mühacir alim əldə edə bildiyi mənbələrə əsasən (onlarm hamısı tədqiqatda əksini tapmışdır) belə bir qənaətə varmışdır. “ ... Osmanlı idarəsi altında bulunması bir çox türk alət və ənənəsilə bərabər türk musiqi və xalq ədəbiyyatının nə kimi tə sirlər buraxdığım” (97, s.425) aydınlaşdırdığı tədqiqatının so nunda Əhməd Cəfəroğlunun dünya ictimaiyyətinə ünvanladığı fikirlərinin isə şərhə ehtiyacı yoxdur: “Türkün yaradıcı qüvvət və qabiliyyətini görmək istəyirsinizmi, dönün bir az da keçmişinizə baxın. Orada siz türkü hamınızın arasında öz mənəvi varlığı ilə yaşamaqda görür və türksüz mədəniyyət olmayacağmıza qane olursuz. Misalmı istərsiniz, iştə sizə: Qopuz... (97, s. 426). Əhməd Cəfəroğlu sonralar da bu sahədəki araşdırmasını davam etdirmişdir, “Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri” adlı tədqiqatında Qərblə Şərq arasındakı mədəni əlaqələrə ay dınlıq gətirərkən, onun gəldiyi nəticələr olduqca önəmlidir: “Türk millətinə xas köçəbəlik mədəniyyətilə yaşayan türklər, şübhəsiz, bulunduqları sahənin durğunluğu və təmasda bulunduqları Av ropa qövmləri üzərində təsir icra etməkdən geri qalmamışdırlar. Biz bu gün Avropa millətlərinin folkloru ilə türk folkloru arasında bir müqayisə aparsaq, türkün hansı Avropa qövmləri üzərində təsiri olduğunu təsbitdə çətinlik çəkmərik. Çünki tarixi mühacirətlərdə axın daima Şərqdən Qərbə olmuş, Şərq özi aşıladığı təsir müqabilində Qərbdən adəta heç bir şey alma mışdır” (98, s. 22). Əhməd Cəfəroğlu öz elmi mülahizələrini dəqiqləşdinnək məqsədilə dünya folkloru inciləri arasında müqayisələr apar mışdır. Beləliklə, almanların məşhur “Nibelunq nəğmələri”nin əsas qəhrəmanının Hun hökmdarı Atilla olduğunu bildirən alim türk qopuzunun və şeirinin müxtəlif xalqların kültür həyatına təsirini də xatırlatmışdır: “Hələ xalq şeirlərini və zəfərlərini tə rənnüm edən QOPUZun Hun türklərinin dövründən etibarən 38 macarlar, çexlər, polyaklar, litvalılar, almanlar, ruslar, ukray nalılar, fınlər, Afrikada yaşayan yerli əhali və nəhayət, bütün Balkan millətləri tərəfindən mənimsənilməsi və istifadəsi iddia edilən təsiri bütün vəsfləri ilə göstərməkdədir”( 98, s. 23). Məqalədəki “qopuz” sözü, ilk növbədə, yazılışı ilə diqqətə çatdırılır, bu, milli kültürümüzə verilən önəmin ifadəsidir. Digər tərəfdən, hələ keçən əsrin 40-cı illərindən türkdilli xalqlar üçün qürurverici bir məqamı Əhməd Cəfəroğlunun qaldırdığını xatırlatmalıyıq, çünki bu gün də folklorumuzun dünya mədə niyyəti kontekstində araşdırılması problem kimi qalmaqdadır. Bundan başqa, Əhməd Cəfəroğlu türkdilli etnosların ya ratdığı qədim söz sərvətinin bir-birinə cox uyğun gəldiyini, hətta eyni olduğunu, ən əski dövrlərdən ənənəviliyini qoruduğunu, onlarm keçmiş həyat tərzini müəyyənləşdirməyin ən asan yolu nun məhz bu gün də köçəri həyat sürən türkdilli xalqların mədə niyyətinin, folklorunun araşdırılmasından başlanmalı olduğunu qeyd etmişdir: “... Orta Asiya türk köçəbələri ilə Anadolu köçəbə tayfalarının folklorunu yaxından araşdırmaq və onlarm həqiqi həyatlarına vaqif olmaq kafidir. Bu, əldə edilincə, əski türk əsərləri ilə də qeyb olan əski həyatımızı bir dərəcəyə qədər əldə etmək imkanı olur... Çünki əski köçəbə türk tayfalarının və boy larının xarakteristik vəsfləri bugünkü köçəbə türk tayfalarında eynilə mühafizə olunmuşdur” (98, s. 23). Azərbaycan aşıq sənətini xalqın azadlıq ruhunun, incə zövqünün, qəhrəmanlıq və şücaətinin ifadəsi kimi qiymətləndirən Əhməd Cəfəroğlu bu xalq sənətinin ən çox yüksəlməyə doğru getdiyi XVI əsri dilimizin və xalq ədəbiyyatının tam formalaşma dövrü kimi dəyərləndirirdi. On altıncı yüzildə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında folklorun mühüm rol oynadığını və xalqın kültürü ilə istiqlaliyyətinin qovuşmasından bir zəfər kimi bəhs edən alim “Azərbaycan dil və ədəbiyyatının dönüm nöqtələri” əsərində yazır: “ ... bır tərəfdən, qələm əhli xalqa öz dililə xitab edərək, ona öz ədəbiyyatının zövqünü daddırırkən, digər tərəfdən, qılınc əhli də Azərbaycana yeni hürr və müstəqil bir dövlət 39
idarəsi şəklini hazırlamaqda idilər. Zira, kültür istiqlaliyyəti yalnız dil və ədəbiyyat kimi sahələrdə deyil, eyni zamanda milli torpaqlar üzərində qurulacaq olan maddi istiqlaliyyətlə də qo vuşunca sağlam ola bilirdi” (103, s.17). Göründüyü kimi, Əhməd Cəfəroğlu yalnız dövlət və kültür istiqlaliyyətinin birlikdə xalqın azadlığına gətirəcəyinə əminliyini bildirmiş, əgər bu iki mühüm amil bir-birindən təcrid edilərsə, hürriyyətin tam olmayacağına inanmışdır. Onun bu fikrinin doğruluğunu bütün zamanlarda yaranan ədəbi əsərlər sübut etmişdir, çünki bir çox hallarda, o cümlədən yaxın keçmişimizdə - sovet dövründə dövlət istiqlaliyyətinin olmaması öz təsirini kül tür sahəsində də göstərmişdir. Əhməd Cəfəroğlu XVI əsrdə yeni bir siyasi şəraitin yaran ması, Azərbaycanda m üxtəlif xanlıqlar şəklində də olsa, müstə qilliyin əldə edilməsinin xalq ədəbiyyatının aşıq sənəti kimi mühüm bir qolunun da sürətlə inkişafına gətirdiyini qeyd etmiş dir: “ ...Azərbaycan məhəlli xanlıqlar idarə sistemi üzərinə is tiqlalına qovuşmuş, əbədiyyən İrandan ayrılmışdır. Müvazi olaraq, eyni hakimiyyət kültür sahəsində də təməlləşmişdir. Beləcə qələmlə qılınc bir-birini tamamlamışdır” (103, s.17). Bildiyimiz kimi, Əhməd Cəfəroğlu hər zaman dil və ədə biyyatın inkşafmı qarşılıqlı əlaqədə öyrənilməsi tərəfdarı olmuş, xalqın mənəvi sərvətlərinin tədqiqinə bütün yaradıcılığı boyu bu prinsiplə yanaşmışdır. Ana dilimizin və ədəbiyyatımızın inkişafı tarixini araşdırdığı “Azərbaycan dil və ədəbiyyatının dönüm nöq tələri” əsərində də, “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” adlı tədqiqatında da məhz Səfəvilərin, xüsusən hökmdar olmaqla yanaşı, özü də qoşmalar yazan və saz havası yaradan Şah İsmayıl Xətayinin hakimiyyəti illərini - on altıncı əsri xalqın kültür həyatında önəmli bir dövr kimi dəyərləndirmişdir (103, s.17; 25, s. 133). Digər türkdilli xalqlardan fərqli olaraq, Azərbaycanda aşıq sənətinin daha sürətlə inkişaf etdiyini nəzərə çatdıran Ohməd Cəfəroğlu eyni zamanda saz sənətinin bu yüksəlişinin ədəbi dilə 40 mühüm təsirini də ayrıca xatırlatmışdır: “XVI əsrin sonlarından etibarən tamamilə milli kültürü ilə yaşamağa başlayan Azər baycan türklüyünün milli həyatım tərənnüm edən ən sağlam vasitə klassik ədəbiyyatla xalq ədəbiyyatı arasında dilcə bağlayıcı bir körpü vəzifəsi görən aşıq ədəbiyyatı olmuşdur. Bu ədəbiyyat türk xalqları arasında ən əlverişli inkişaf sahəsini Azərbaycanda bulmuşdur. “Koroğlu” burada doğulduğu kimi, romantik poem- lərdən “Aşıq Qərib”, “Şah İsmayıl”, “Əsli və Kərəm”, “Lətif şah və Telli Mehriban” və sairə həp bura xalqının ruhundan qop muşdur. Təbiət sanki Azərbaycanı romantik poemlərin bir növ vətəni halma gətirmiş, xalqa istedad xüsusunda heç bir şeyi əsirgəməmişdir” (103, s. 17-18). Bütün türkdilli xalqların kültürünün tədqiqatçısı kimi dün yada tanınan Əhməd Cəfəroğlu aşıq sənətinin məhz Azərbay canda daha geniş vüsət aldığını, əsrlərdən bəri bu xalq sənətinin daim yaşadığını, bu gün belə fəaliyyətini dayandırmadığını, məc lislərdə saz və sözün mühüm əhəmiyyət daşıdığını iftixarla qeyd etmişdir: “Azəri xalqının tarixini, diınünü, bu gününü, rnücadi- ləsini, öz mənliyinə qarşı olan eşqini “sazlı və sözlü” tərənnüm edən aşıqlar da bu nemətli torpaqlarda yetişmişdirlər. Dünya türklüyü içərisində heç bır türk xalqının Azərbaycan qədər bol aşıq zümrəsi yetişdirmədiyini söyləyəcək olursam, əsla mübaliğə etməmiş oluram zənnindəyəm. Hələ də bu gün şərq ellərimizdə və hər iki Azərbaycan düyünlərində xalqın ruhunu oxşayan saz şairlərimiz, aşıqlarımızdır” (103, s. 18). Göründüyü kimi, mühacir folklorşünas xalqımızın içərisin dən çıxan, onun məclislərini şənləndirən, tarixi keçmişini, qəhrə manlıq və şücaətini, adət-ənənələrini daim yaşadan saz sənət karlarını yüksək qiymətləndirmiş, aşıq yaradıcılığının əsl vətə ninin Azərbaycan olduğunu, aşıqların milli kültürümüzün inki şafındakı əvəzsiz xidmətlərini diqqətə çatdırmışdır. Əhməd Cəfə roğlu öz əsərində: “Tufarqanlı Abbas, Naxçıvanlı Baxşı, İrəvanlı Alxas, Axalkələkli Dədə Qasım, Çıldırlı Bağdad xanım, Aşıq Gülüstan, Qərari, Fiqani, Pəsəndi, Qurbani, Şenlik və sairə həp 41
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|