Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
məktəbi ənənələrinn davamçılarından biri olmuşdur”, onun Şir vana gəlməsi, Ləzgi Əhmədlə görüşməsi və s. yanlışdır. (63, II c., s. 168). Əhməd Cəfəroğlu variantında da Aşıq Ləzgi Əhmədlə öz vətənində görüşür, onların ilk görüşü Qasımın çobanlıq etdiyi dövrlə bağlanır, bundan başqa, ərənlər pirinin verdiyi çörəkdən ona da pay düşür. Başqa sözlə, Ləzgi Əhmədin də çox məşhur aşıq olmasının səbəbi məhz bu şəkildə ortaya çıxmış olur. “Dədə Qasım” dastan-rəvayəti bir çox xüsusiyyətləri ilə ənonəvilikdən uzaqlaşmış, fərqli keyfiyyətləri özündə birləşdir mişdir. Əvvəla, adətən buta verilərkən yalnız bir qız və bir oğlana tanıdılır, lakin Əhməd Cəfəroğlu variantında Dədə Qasıma uyqu sunda ərənlər piri üç qızı göstərir, onlardan ikisi aşığın öz kəndindəndir, biri isə Təbriz şahının bacısı Güləşər xanımdır. Artıq çobanlığı buraxıb, saza-sözə başlayan Dədə Qasım kənd dəki qızların ikisi ilə də nişanlanır və Güləsərin arxasınca getməyə hazırlaşanda sazı sinəsinə basıb deyir: Bu yolda gəlmək, gəlməmək də var, Bəlkə orda ölmək, ölməmək də var. Diyari qürbətdə gülməmək də var, Viran oldum viran, xanmanlar kimi. Dədə Qasım özü Tikmədaşlıdı, Ürəyim maraqlı, gözüm yaşlıdı. Ciftinən gələnnər yaşıl başlıdı, Salını qarşımda sonalar kimi (102, s.7). Əhməd Cəfəroğlunun verdiyi sonrakı əhvalatlarda həm Dədə Qasımın, həm də Ləzgi Əhmədin yuxusunda ərənlər pin tərəfindən eyni qıza - Təbriz şahının bacısına buta verilməsi on ların ikinci dəfə görüşməsinə gətirib çıxarır. Digər tərəfdən, Gü ləşər iki nəfərə, Xəstə Qasıma və Ləzgi Əhmədə buta kimi verilir. Bu dastan-rəvayətdə Ləzgi Əhmədin də çox böyük bir aşıq ol 74 duğu görünməkdədir. O, Təbriz şahının bacısm almaq üçün qoyu lan şərti asanlıqla yerinə yetirir, qarşısına gətirilən bütün aşıqları sözü ilə bağlayır və öldürür. Sonuncu olaraq artıq məşhurlaşmış Dədə Qasımın dalınca elçi göndərilir. Güləşər xanım özü Dədə Qasımın haqq aşığı olub-olma dığını yoxlamaq qərarına gəlir ki, bu, Azərbaycan xalq yara dıcılığında daim rast gəlinən məqamlardandır. Ağzına noğul, əlinə qələm, kağız alıb, üç cariyəsi ilə hərami əlbisəsində Dədə Qasımın qarşısına çıxan Güləsəri aşıq belə tanıdır: Hey ağalar, sizə tərif eyliyəm, Bir əcəm beçəsi yolda gizlənir. Həm oğru, həm doğru, həm də hərami, Üçü də bir olmuş yolda gizlənir. O necə quşdur ki, dağlarda səkər, Kirpiyi neşdərdi, qanımı tökər. Bir noğul, bir nabat, bir də bir şəkər, Üçü də bir olmuş, dildə gizlənir O necə quşdur ki, anasın əmər, IJzü bədirlənmiş şəmsilə qəmər. Bir qafdan, bir çərkəz, bir də bir kəmər, Üçü də bir olmuş, beldə gizlənir. Dədə Qasım deyər, üzü xallı qız, Ağzı şəkər, şərbət, dili ballı qız, Bir dıvıt, bir qələm, bir də bir kağız, Üçü də bir olmuş əldə gizlənir (102, s.8). Dədə Qasım Güləsərin bu imtahanından sonra Təbriz şahının qarşısında Ləzgi Əhmədlə deyişir, onu bağlayır, haqq aşığı olduğunu sübuta yetirərək, özünü ölümdən qurtarır və şahın əmrilə hər üç qızla evlənir. Sonda qəhrəmanın hər üç gözələ qovuşması epizodu da diq qəti cəlb edir. Xatırladaq ki, Əhməd Cəfəroğlunun toplayaraq tam şəkildə nəşr etdirdiyi “Lətif şah və Telli Mehriban” dastanında da qəhrəman iki qızla - həm öz butası, həm də onun razılığı ilə Lətif şahı ölümdən xilas edən Əsma xanım ilə evlənir. A.Nəbiyevin “Azərbaycan xalq dastanlari” kitabına yazdığı “Mənəvi sərvət xəzinəsindən” adlı ön sözdə göstərilir: “ ...lirik qəhrəmanın sonda hər iki gözələ qovuşması, təbii ki, dastançılıq ənənəsinə uyğun deyildir, istər qəhrəmanlıq, itərsə də məhəbbət dastanlarinda bü tün qəhrəmanlar əsasən təkarvadh kimi təsvir edilir. İslam dininin çoxarvadlılıq ideyası məlum səbəblərlə bağlı xalq ədəbiyyatında öz əksini tapa bilməmiş, xalq şifahi yaradıcılığında həmişə bu ənənəyə qarşı çıxmışdır” (18, s.9). Digər tərəfdən, bır oğlana eyni vaxtda üç qızın və ya eyni qıza iki gəncin buta verilməsi də Azərbaycan dastançılıq ənə nəsindən tam fərqlidir. Bu dastan-rəvayətdə diqqəti cəlb edən başqa bir məqam qı zın adının Güləşər olmasıdır, indiyə qədər onunla bağlı verilən “Xəstə Qasım və Mələksima” , ya da “Molla Qasım” dastan- rəvayətlərində Sənəm adlı qızdan bəhs olunmaqdadır (42; 15, s. 551). “Hüdud boyu saz şairlərindən Dədə Qasım” məqaləsində verilən dastaıı-rəvayətin mətninin təhlili bir daha göstərir ki, Əhməd Cəfəroğlu aşığın həyatına işıq tutmaqla folklorşünaslı ğımız üçün yenə də əvəzsiz bir xidmət göstərmiş, eyni zamanda Azərbaycan xalq ədəbiyyatının bu görkəmli nümayəndəsinin Vətənimizdən uzaqlarda da yaddaşlarda əbədiləşməsinə nail ol muşdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, Əhməd Cəfəroğlunun doğma və təninə bağlılığı, onun əsarətinə və həsrətinə dözə bilməməsi not ları dostlarının, tələbələrinin yazdığı xatirələrdə ana xətt kimi ve rilir, lakin bu ağrının şiddətini onun elmi tədqiqatlarında da oxu cusu duymaqdadır. “Hüdud boyu saz şairlərindən Dədə Qasım” məqaləsinin ilk cümlələrində olduğu kimi, son sətirlərini də həyə 76 cansız oxumaq, bu qərib alimin kədərini anlamamaq mümkün de yil, xüsusən də məqalənin əvvəlki variantı ilə müqayisə etdikdə onun həsrətinin illər keçdikcə necə dözülməz bir ağrıya çevrildi yinin şahidi olmaqdayıq. Məqalənin 1948-ci il variantında son cümləni: “İndi bu gün Əfşar elində Güləsərin köşkündə “Zeytun dalı” içində şahzadə həyatı keçirməkdədir” (100, s. 14), - yaz maqla müəllif Dədə Qasımın ölümsüzlüyünə əminliyini bildir miş, “Zeytun dalı” dərgisinin adını xatırlatmaqla isə buradakı təd qiqatına işarə etmişdirsə, lakin bir müddət sonra - 1953-cü ildə həmin tədqiqatın təkrar nəşri zamanı bu şəkildə dəyişdirmişdir: “Hələ bu gün Azərbaycanın Əfşar elində “28 May köşkündə”, matəmini tutduğu ana vətənin əsarətinə sazı və sözü ilə ağla maqdadır” (102, s.8). Burada Dədə Qasımın əbədi yaşarlığı ilə yanaşı, böyük söz ustadının ruhunun Azərbaycandakı milli hakimiyyətin süqutuna matəm tutmasını, ana vətənin əsarətinə göz yaşı tökməsini xəya lən canlandırmaqla, əslində, Əhməd Cəfəroğlu öz qəlbindəki kə dəri, dözülməz əzabları, acıları ifadə etmək istəmiş və buna nail olmuşdur. Azərbaycan mühacirət folklorşünaslığında Xəstə Qasımla bağlı tədqiqat aparanlardan biri də Xavər Aslandır. İstanbulda nəşr edilən “Xəzər” dərgisinin 1980-ci il 11-12-ci sayında “Azər baycan aşıq ədəbiyyatı” məqaləsində tədqiqatçı Qaracaoğlan, Aşıq Ələsgər kimi sənətkarlarla yanaşı, Xəstə Qasımın da yara dıcılığını təhlilə cəlb etmişdir. Xəstə Qasım yaradığcılığı haqqında dəqiq bilgilərin olma dığına diqqət yetirən tədqiqatçı: “Əsərlərindən anlaşılır ki, ustad aşıq rahatsız bir zamanda, savaşın və köçlərin sürüb getdiyi çağlarda yaşamışdır” (81, s.14), - yazaraq, bu böyük söz usta dının iztirab dolu həyatını, müharibələrlə qarmaqarışıq dövrü və mühitini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. Xavər xanım məqaləsində Bakıda nəşr olunan araşdırmalar dan bəhrələnsə də, tədqiqatçıların əksəriyyətindən fərqli olaraq, aşığın həyat və yaradıcılığı ilə bağlı mübahisəli məqamlara deyil, 77
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|