Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda

hirən  səssiz,  sakit  formaları  da  var.  Şəriət  dünyam  qadına haram 

eləyən  bir  dövrdə  sevgi  haqqında,  həyat  haqqında  öz  sözünü 

pıçıltıyla  belə  olsa  da,  demək  fədakarlıqdır,  cəsarətdir,  hünərdir. 

Çünki  bu  zəif pıçıltılar  əsl  şeirə  çevrilirsə,  deməli,  onlar  qəlbin 

çırpıntılarından  doğulub.  Qəlbin  çırpıntıları  isə,  təbil  zərbələrin­

dən fərqli  olaraq,  eşidilmir” (2 0 ,1 c.,  s.12;  19,  s.l 1).

Bu  sözlərdən  də  aydın  olur  ki,  qadınların  yaradıcılığını 

araşdırmaqla onlann düşüncə tərzi,  arzu  və  xəyallan,  ümidləri  ilə 

tanış olmaqla yanaşı,  bu əsərlərdə hər bir  sətir arxasında gizlənən 

mübarizəni  də  aşkarlamaq  mümkündür.  Haqq-ədalət,  istiqlal,  in­

san  ləyaqəti  uğrunda  çətin  döyüşün  hər  zaman  ön  cərgələrində 

olan  mühacirət  folklorşünaslığı  qadın  yaradıcılığım  diqqətdən 

kənarda  qoymamış,  onların  da  xalqa  tamtdırılması  naminə  əllə­

rindən  gələni  etmişlər.  Belə  ki,  Ankarada  nəşr  edilən  “Azərbay­

can”  dərgisinin  1954-cü  il  12-ci  sayında  Əhməd  Cəfəroğlunun 

“Hüdudboyu saz şairlərimizdən Bağdad xanım” məqaləsi  işıq  üzü 

görmüşdür.  Folklorşünas-alim  yenə  də  öz  tədqiqatçılıq  ənənə­

lərinə  sadiq  qalaraq,  yaradıcılığı  hələ  də  Azərbaycan  ictimaiy­

yətinə  məlum  olmayan  bir  qadın-aşığın  -   Bağdad  xanımın 

mümkün  olduğu  qədər  həyatından  bəhs  etmiş,  şeirləri  haqqında 

məlumat  və əsərlərindən örnəklər vermişdir.

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan  aşıqları  ilə  bağlı  apa­

rılan  tədqiqatlarda  və  toplanan  materiallar  arasında  Bağdad 

xanımın adma təsadüf edilmir (5;  10;  11;  19;  20 və s.).

Bundan əlavə,  mühacirət  folklorşünaslığı  ilə,  həmçinin  ay­

rıca  Əhməd  Cəfəroğlunun  yaradıcılığı  ilə  bağlı  olan  tədqiqat 

əsərlərində  də  bu  barədə  çox  vaxt  məlumat  verilməmiş,  nadir 

hallarda  isə  yalnız  həmin  məqalənin  adı  çəkilmişdir  Belə  ki, 

tədqiqatçı  Elşən  Obülhəsənli  Əhməd  Cəfəroğlunun  aşıq  yaradı­

cılığı  ilə  bağlı  tədqiqatlarından  danışarkən,  onun  Tufarqanlı 

Abbas,  Qurbani,  Dədə  Qasımla  bağlı  araşdırmalarından bəhs  etsə 

də,  Bağdad  xanımla bağlı  heç bir məlumat verməmişdir (26).

Gülağa  Hüseynovun  “Əhməd  Cəfəroğlunun  folklorşünaslıq 

irsi”  adlı  dissertasiyasında  bu  məqalə  xatırlanmış  və  Bağdad  xa­

94

nımı  ilk  dəfə  Azərbaycan  oxucusuna  Əhməd  Cəfəroğlunun tanıt- 

dırması  ilə  bağlı  icmal  xarakterli  məlumat  verilmişdir  (38,  s.70- 

72).

Fəridə  Hicranın  “Azərbaycan  mühacirət  folklorşünaslığı” 

kitabında 

isə 

nəinki 

Bağdad  xanımın  yaradıcılığı 

araş­

dırılmamışdır,  üstəlik  bu  məqalənin  adı  yalnız  iki  dəfə  və  təhrif 

olunaraq 

“Sərhədboyu  saz  şairlərimizdən  Bağdad  Hənim” 

(M .Ənsərlinin  “Gəncəli  professor  Əhməd  Cəfəroğlu”  (28,  s.  65) 

kitabından  mexaniki  olaraq  köçürüldüyü  üçün)  şəklində  yanlış 

yazılaraq  çaşqınlıq  yaratmış,  əlavə  heç  bir  məlumat  veril­

m əm işdir (37,  s.  108).

Əhməd  Cəfəroğlu  Bağdad xanımla bağlı  tədqiqatının elə  ilk 

cümləsindəcə  əslində  vaxtilə  sevilən  və  tanınan  bu  xanım-aşığın 

nədənsə  unudulduğunu,  adı,  həyatı,  doğulduğu  yerlə  bağlı  dəqiq 

m əlum atın  olmaması  nəticəsində  müxtəlif fərziyyələrin  meydana 

çıxdığını  qeyd  etmişdir:  “Hüdudboyu  saz  şairlərimizdən  Bağdad 

xaınm   unudulmuş,  köşədə-bucaqda  qalmasına  rəğmən,  dövrünün 

heç  də  azımsanmayan  adlı  və  şanlı  aşıqlarından  biri  olmuşdur. 

Həyatında  sevilmiş  və  sayılmış,  bir  türlü  xalqla  paylaşılamamış, 

vətəni  və  adı  haqqında  iki  rəvayət  mövcud  olmuşdur”  (104, 

s.8).

Müəllifin  verdiyi  məlumatlara  görə,  Bağdad  xanım  Qıldırın 

ya  Pekrcşeıı,  ya  da  Qiyahor  kəndində  doğulub  yaşamışdır.  Bu 

aşığın  adı  ilə  bağlı  da  müxtəlif  fərziyyələrin  dolaşdığını,  hətta 

bəzi  məlumatlara  görə,  onun  “Bağdagül”  olduğu  bildirilsə  də, 

Əhməd  Cəfəroğlu  öz  qənaətlərini  belə  yekunlaşdırmışdır:  “Çildir 

tərəkəmələri  ilə  xarşatlılar  birinci  “Bağdad”  adının  doğru  olduğu 

qənaətindədirlər.  Şeirlərində  qullandığı  adma  baxılacaq  olursa, 

bizcə  də,  “Bağdad”  əsli,  “Bağdagül”  sonradan  törəmədir”  (104, 

s.8).

Bu  qadın-aşıq  barədə  dəqiq  bir məxəzin  olmamasını  xüsusi 

diqqətə  çatdıran  Əhməd  Cəfəroğlu  Doğu  Anadoluda  folklor 

materialları  toplayarkən  bir  təsadüf  nəticəsində  onun  haqqında

95

---

m üxtəlif  rəvayətlər  dinlədiyini  və  şeirlərindən  örnəkləri  top­

ladığım,  bəzi  məlumatları  Bulanıqlı  Aşıq  Namazdan  öyrənmək 

istədiyini  də  məqaləsində  xatırlatmışdır.  Tədqiqatçı  bu  barədə 

yazır:  “Yaşadığı  tarix  də  məchuldur.  Bu  xüsusa  dair  Doğu 

Anadolu  gəzilərim  əsnasında  aşıqlardan  və  müxtəlif kimsələrdən 

topladığım  şeirlərindən  də  bir  ipucunun  əldə  edilməsi  imkan­

sızdır.  Bulanıklı  Aşıq  Namaz  Bağdadı  xəyal-məyal  xatırladığı 

kimi  soruşdurduğum  kimsələr  də  haqqında  açıq  bir  fikir  edi- 

niləcək bilgiyə sahib deyildirlər”(104,  s.  8).

Xatırladaq  ki,  Əhməd  Cəfəroğlu  folklor  materialları  topla­

yarkən  Bulanıklı  Aşıq  Namazla tanış  olmuş,  “Qurbani”  dastanını 

onun dilindən yazıya köçürmüşdür (101, s.  87).

Əhməd  Cəfəroğlu  Bağdad  xanımın  yaşadığı  dövrü  müəy­

yənləşdirmək  üçün  onun  əsərlərinə  və  haqqında  dolaşan rəvayət­

lərə  istinad  olunmasını  məqsədəmüvafiq  hesab  etmişdir,  çünki: 

“Hər  kəs  daha  fazla  Bağdad  xanımın  macərasını  və  eşqini  nəql 

etməkdədir” (104,  s.8).

Alimin  fikrinə görə,  rəvayətlərdəki  bilgiyə görə  onun nişan­

lısı  uzun  illər  əvvəl  göl  kənarında  yerləşən  Albızlı  kəndindən 

olmuşdur,  lakin  həmin  ərazinin  xeyli  zamandan  bəri  dağıldığına, 

yalnız  xarabalıqlarının  qaldığına  əsaslanaraq,  Bağdad  xanımın 

bir neçə əsr əvvəl  yaşadığını  müəyyənləşdirmək mümkündür.  Be­

ləliklə,  demək  olar  ki,  bir  neçə  əsr  bundan  əvvəl  yaşamış  bir  qa­

dın  sənətkar  mühacirət  folklorşünasının  səyləri  nəticəsində  ədə­

biyyatımıza qazandırılmışdır.

Bağdad  xanım  haqqında  çox  yanıqlı  bir  eşq  macərası  da­

nışıldığını  xatırladan  Əhməd  Cəfəroğlu  onun  aşıq  olmasının  əsas 

səbəbinin  do  bu  sonu  faciə  ilə  bitən  nakam  bir  məhəbbət  ol­

duğunu  bildirmişdir:  “Bütün  el  aşıqları  kimi,  Bağdad  xanım  da 

eşq  macərasında  yetim  buraxılmamış,  haqqında  canlar  yaxan, 

gözlər  yaşardılan  olduqca  kədərli  bir  eşq  hekayəsi  vücuda  gə­

tirilmişdir” (104, s.8)

Göründüyü kimi,  Əhməd  Cəfəroğlu  Bağdad  xanımla bağlı 

el  arasında  mövcud  olan  rəvayətin  onun  şeirləri  əsasında  sonra­

96

dan  yaradılması  qənaətindədir  və  məqaləsində  də  bunu  xüsusi 

olaraq qeyd  etmişdir.  Bu  xanımın  çox  böyük  əzablar  çəkməsinə, 

öz  həyatını  bütünlüklə  sevgisi  yolunda  qurban  verməsinə  diqqət 

çəkən  m üəllif  Bağdad  xanımın  yaradıcılığının  tamamilə  ni­

şanlısına həsr edildiyini  və bu şeirlərin  xalq  arasında sevilə-sevilə 

yaşadıldığını xatırlatmışdır.

Bu  aşığın  yaradıcılığını  izləmək  üçün  həmin  rəvayət 

mühüm  əhəmiyyət  daşıdığından  Əhməd  Cəfəroğlu  xalq  arasında 

dolaşan  əhvalatlardan  da  bəhs  etmişdir:  “Bağdad  doğulduğu 

Pekreşen  kəndinin  qarşısında,  göl  kənarındakı  Ağcaqalalı  bir 

dəliqanlı  ilə  sevişmiş,  nişanlanmış  və  bütün  qəlbini  ona 

bağlamışdır.Yeni  adaxlılar  uzun  nişanlılıq  həsrətinə  dayanmaq- 

dansa, bir an əvvəl  bir-birinə qovuşmaq istəmişdirlər” (104,  s.  8).

M üəllif sonra  göstərir  ki,  Bağdadın  nişanlısı  bir  dostunun 

köməyi  ilə  arzusuna  çatır  və  onlar  yenidən  görüşmək  arzusu  ilə 

bir yol  axtarırlar.  Bağdadgilin  evində  yaşayanlar çox  olduğundan 

görüşmək  bir  müşkülə  çevrilir.  Nəhayət,  qərara  gəlirlər  ki,  gecə 

evdə  hamı  yatandan  sonra  Bağdan  gölün  kənarında  atəş  yandı­

racaq  və  bunu  görən  nişanlısı  gölü  üzərək  keçib  sevgilisinin 

görüşünə  gələcəkdir.  Belə  də  edirlər  və  bir  neçə  ay  iki  sevgili 

gizlicə  görüşürlər.  “Fəqət  fələk  bu  məsud  günləri  bunlara  çox 

görmüş,  qəlbləri  birləşdirən ocağın  sönməsilə  iki  aşiqin  həyatı  da 

birdən-birə  sönmüşdür”  (104,  s.9), 

yazan  Ohməd  Cəfəroğlu 

faciənin  səbəblərini  də  şərh  etmişdir.  Bir  gün  evin  gəlini,  yəni 

Bağdadın qardaşı  arvadı  bu görüşlərin  fərqinə  varır və  həmin  sirri 

onun  əmisi  qızma  açır.  Lakin,  sən  demə,  bu  qız  Bağdadı 

nişanlısına  çox 

qısqanırmış, 

onları  ayırmaq  üçün 

fürsət 

axtarırmış.  Gəlin  və  əmiqızı  gecələrin  birində  gizlicə  nişanlının 

gətirdiyi  hədiyyələri  özləri  götürmək  istədikləri  üçün  sözləşirlər 

və  ocaq  qalayırlar.  Alovu  görən  gənc  gölə  atılaraq  üzməyə 

başlayır,  lakin  gölün  ortasına  çatanda  əmiqızı  yandırdığı  atəşi 

söndürür.  Üzmək  üçün  istiqaməti  tapa  bilməyən  gənc  göldə 

boğulur.  Sonra  qırx  gün  Bağdad  nişanlısını  atəş  yandıraraq 

gözləyir,  nişanlısı  gəlib  çıxmır,  əmisi  qızı  əhvalatı  ona danışmağa

97

---