Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
- Sözün qavranılması.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 113 likləri arasında ikinci intellekt obrazları baxımından müəyyən bənzərliklər vardır. Bu bənzərliyin özü belə yalnız dilçilərin müşahidə edə biləcəyi bir bənzərlikdir. Bu və ya digər dillərdə danışan milyonlarla insanlar, yəni həmin dillərdəki bu və ya digər qrammatik və ya leksik- qrammatik formaları dərk edib onlardan öz nitqində aktiv şəkildə istifadə edənlər isə yalnız dilçilər deyildir. Bundan başqa, bəzi qrammatik və ya leksik-qrammatik formaların tarixən əmələ gəlmiş olduğu leksik formalar nəinki digər şəxslərə, hətta bəzən dilçilərə belə məlum ol- mur. Məsələn, isimlərdə hal, sifətlərdə dərəcə şəkilçi- lərinin, feillərdə xəbər forması yaradan müxtəlif şəkil- çilərin tarixən əmələ gəlmiş olduğu leksik vahidləri müəy- yənləşdirmək heç də asan deyildir. Sözün qavranılması. İndi də: Söz, forma necə dərk olunur və ya sözü başa düşmək nə deməkdir? – sualına cavab verməyə çalışaq. Sözlərin yaranma mexanizmini leksik, leksik-qram- matik və qrammatik formalar ardıcıllığı ilə vermişdik. Onların mənimsənilmə mexanizmini də bu ardıcıllığa uyğun şəkildə verməyə çalışaq. Leksik, leksik-qrammatik və qrammatik formalar bu və ya digər şəxs tərəfindən dərk olunarkən və ya mənimsənilərkən mahiyyət etibarı ilə eyni olan, sadəcə, cərəyan ardıcıllığı ilə fərqlənən iki mənimsəmə üsulundan istifadə edilir. Birinci üsulda əvvəlcə gerçəklik vahidinin özü və ya onun birinci sıra gerçəklik elementi ilə, daha sonra onun ikinci sıra gerçəklik elementi ilə, yəni söz forması ilə tanışlıq baş verir. Bu üsul formanın yaranma ardıcıllığına uyğun olduğuna görə buna birinci üsul deyirik. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 114 Əks ardıcıllıqla cərəyan edən ikinci dərketmə və ya mə- nimsəmə üsulunda, ilk növbədə, dilin müasir səviyyəsində mövcud olan söz və ya forma haqqında məlumat verilir. Məsələn, türk dilində somun kimi yazılan və ya tələffüz edilən bir sözün olduğu deyilir. Əslində bu, ikinci sıra gerçəklik elementi ilə tanışlıqdır. Bu sözü yadda saxlamaq üçün beyin aparatı vasitəsilə ikinci sıra intellekt obrazı yaradılır, amma hələlik həmin intellekt obrazını əsas yaddaşa qeyd etmək mümkün olmur. Çünki istənilən sözün ikinci intellekt obrazı yalnız aid olduğu gerçəklik vahidini əks etdirən birinci intellekt obrazının yaratdığı koda qeyd edilə bilər. Eşitdiyi sözün aid olduğu gerçəklik vahidi hələlik dinləyən şəxsə məlum deyilsə, onun beynində bu sözü və onun ikinci sıra intellekt obrazını ha- raya, əsas yaddaşdakı hansı koda daxil etməklə bağlı tərəddüdlər yaranır. Buna görə də dinləyən şəxsin operativ yaddaşında birinci sıra gerçəklik ele- menti və intellekt obrazı bəlli olmayan müvəqqəti bir kod əmələ gəlir. ??? somun İO-2 ???? Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, əgər formanın dərk edilməsindən sonra keçən qısa vaxt ərzində həmin dil vahidinə aid olan forma birinci intellekt obrazı ilə birləşməzsə, onun əks etdirdiyi söz yaddaşdan silinməyə məhkumdur. Başqa sözlə desək, yaddaşa qeyd edilən sözün və ya formanın mənası, işlənmə səbəbi və üsulu haqda məlumat mənimsənilməzsə, müəyyən müddətdən sonra həmin forma da unudulur. Belə fərz edək ki, türk dilində somun kimi yazılan və ya tələffüz edilən sözün aid olduğu əşya, yaxud da onun şəkli AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 115 dinləyən şəxsə göstərilir. Eyni zamanda bu sözün Azər- baycan dilində qarşılığının qayka olduğu da deyilir. Alınan məlumatlar əsasında dinləyən şəx- sin beynində dörd ele- mentli intellekt kodu şəklində artıq mövcud olan dərketmə və tə- fəkkür vahidinə daha iki element əlavə olu- nur və bu kod altı elementli intellekt ko- duna çevrilir. İO-2 somun İO-2 qayka İO-1 Göründüyü kimi, sözün aid olduğu əşyanı və ya onun şəklini göstərmək, əslində, dinləyən şəxsin beynində həmin sözün birinci sıra intellekt obrazını yaratmaqdır. Doğma dildə bu sözün qarşılığını vermək isə, əcnəbi sözlə dominant nitq elementi arasında əlaqə yaratmaqdır. Əslində bu da vasitəli üsuldan istifadə etməklə həmin sö- zün birinci sıra intellekt obrazını dinləyən şəxsə tanıt- maqdır. Hər iki halda dinləyən şəxs eşitdiyi somun sözünü dərk edir və ya onun mənasını başa düşür. Buraya qədər deyilənlər əsasında belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, sözü və ya formanı dərk etmək, başa düşmək onun aid olduğu birinci sıra intellekt obrazını yaratmaq, yaxud da onunla əlaqəni təmin etməkdir. Eyni qayda ilə qrammatik və leksik-qrammatik forma- ların dərk olunma və ya mənimsənilmə mexanizmini də şərh edə bilərik. Belə fərz edək ki, -da, -də, -ta, -tə şə- kilçilərı ilə düzələn bir qrammatik kateqoriyanın və ya -n, -in, -dır şəkilçilərı ilə düzələn leksik-qrammatik kateqori- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|