Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti maktabgacha ta
Yüklə 427,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
_______________________________ 1 Umumiy psixologiya (A.V. Petrovskiy tahr.). Toshkent, 1992, 148-bet
37 qobiliyatida nomoyon bo‘ladi.. Xuddi shuning singari nerv sistemasidagi qobiliyatida nomoyon bo‘ladi.. Xuddi shuning singari nerv sistemasidagi muvozanat nerv sistemasining qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining kuch darajasini baravar tutib tura bilishda ko‘rinadi. Qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari baravar darajada kuchli yoki kuchsiz bo‘lganda, nerv sistemasida muvozanat bo‘ladi. Agar qo‘zg‘alish yoki tormozlanish jarayonlaridan biri kuchliroq. yoki kuchsizroq bo‘lsa, nerv sistemasida muvozanat bo‘lmaydi. Nerv sistemasining ildamligi miya po‘stining biror qismidagi qo‘zg‘alishning tormozlanishi yoki qo‘g‘kalish bilan naqadar engil almashinishidan iboratdir. SHunday qilib, shaxsdtgi xatti-xarakatlarning, imo-ishoralarning aniq va ravshanligi, hissiy xolatlarning qo‘zg‘alish kuchi, barqaror va beqarorligida namoyon bo‘ladigan individual sifat temperament yoki mijoz deb aytiladi. Temperament tiplarining xarakteristikasi quyidagilardan iborat; 1. Xolerik temperament. Bu temperamentdagi kishi biror narsaga qattiq kirishadi. Uning faoliyati, kuchi, g‘ayrati oshib ketadi. Arzimagan to‘sqinlikdan kuchli g‘azablanadi. Natijada ruxi, g‘ururi. rashki, qasos olish kayfiyati, izzat-nafsi oxirgi chegarasiga borib etadi. U kam, o‘ylab, tez ishga kirishadi, o‘zini hamma vaqt xaqli deb xisoblaydi va o‘z bilganidan qolmaydi, yo‘l qo‘ygan xatolarini bo‘yniga olishi juda qiyin. Uning intilishlari, qiziqishlari barqaror. o‘z qarorlarida qat’iy va mustaxkam, emotsional xolatlarining almashinishi juda sekin. 2. Sangvinik temperament. Bu temperamentdagi kishilarda xuzur-xalovat ko‘rishga intilish kuchli, hissiyot tez qo‘zg‘aladi, lekin uzoqqa cho‘zilmaydi. U o‘zining ko‘ngliga yoqqanini qiladi, boshqalar bilan tezda do‘stlashadi, ammo mayli tez o‘zgaradi, jaxli tez chiqadi va tez qaytadi. Bu temperamentdagi shaxs va’da beradi-yu, bajarishni unutib qo‘yadi. Sangvinik har narsaga tez ishonaveradi, reja tuzadi, lekin undan tezda voz kechadi. Unga tasalli , berish oson, u ochiq, shirin so‘z. raxmdil, ulfatchilikni sevadigan, nafsoniyatni bilmaydigan shaxs. Sangvinik temperamentdagi shaxsni intizomga chaqirish oson, u diqqatini tez to‘playdi. aqli tez ishlaydi, topqir. Xarakatlari, hissiyotlari, kayfiyat va.qiziqishlari barqaror, malakalarni tez o‘zlashtiradi, darslarda tez-tez qo‘l ko‘taradi.
38 3. Melanxolik temperamet. Bu temperametdagi shaxslar g‘am-g‘ussaga juda moyil bo‘ladilar ular oson hayajonlanadilar. Ulardagi noxush xolat yoqimli hislarga nisbatan tez-tez sirtga tepadi va uzoq davom etadi. Melanxoliklar arzimagan narsaga xafa bo‘ladilar. Ularning hayotida uchraydigan to‘siqlar umidsiz, g‘ayratsiz, qiyinchiliklaridan qutilishga noqobil qilib qo‘yadi, g‘am-g‘ussalari bosilmaydigan, g‘amginlik alomatlari kuchli bo‘ladi. Melanxolik tipdagi shaxslar nihoyatda arazchan bo‘ladi. Ular samimiy bo‘lib, sekin yig‘lab oz kuladilar, o‘zlariga ishonmaydilar, darsda kam qo‘l ko‘taradilar, ularning diqqati tez chalg‘iydi va beqaror bo‘ladi. 4. Flegmatik temperament. Bu temperamentdagi shaxs hissiyotga tez berilmaydi.Bu temperamentdagi shaxslar bosiq bo‘lib, o‘zini bemalol tuta oladi va buning uchun
hech qanday
jismoniy kuch
sarflamaydi. Flegmatik temperamentdagi shaxslar jo‘shqin va chuqur hissiyot ta’siriga berilmaydilar. O‘z faoliyatlari uchun darhol qaror qabul qila olmaydilar. Ular og‘ir, arz-holini hadeb aytavermaydilar, azob-uqubatlarni sekin o‘tkazadigan, boshqalarning azob uqubatlariga parvo qilmaydigan bo‘ladilar. Parda Tursunning "O‘qituvchi" romanidagi Alimqul obrazi flegmatik tipning yaqqol timsoli bo‘la oladi. Sotvoldining dushmanlar tomonidan vaxshiyona o‘ldirilishi uning qarindosh-urug‘larida dushmanlarga nisbatan kuchli g‘azab, nafrat uyg‘otadi, bazilarida oh-faryod xolatlarini vujudga keltiradi. Alimqulda bu xolat sabr-toqat, ich-ichidan alamzada bo‘lish tarzida o‘tadi. Unda sabr-toqatlilik yuragi kenglik, yuvoshlik, mo‘minlik, jaxli chikqqani ham, xafahollik kuchi ham sezilmaydi. Alimqul birovdan nolimaydi, shikoyat qilmaydi, kamgap, barchaga baravar munosabatlari bilan o‘zini namoyon etadi. Flegmatik temperamentdagi shaxslar o‘z istaklarini hamisha biladilar, birovlarning ishiga aralashmaydilar, ularga yalqovlik, xafsalasizlik, beg‘amlik, xunoblik, anqovlik kabi xislatlar xosdir. Flegmatiklarni kuldirish, jaxlini chiqarish, kayfiyatini buzish juda qiyin: Flegmatiklar o‘z diqqatlarini bir nuqtaga sekin to‘playdilar va qiyin ko‘chiradilar. Ular yangi sharoitga sekin moslashadilar va o‘z malaka va odatlarini
39 sekin o‘zlashtiradilar, yangi odatlarni sekin o‘zlashtiradilar va tashqi ta’sirotlarga sekin javob qaytaradilar. SHuni ham ta’kidlash kerakki, doimiy va o‘zgarmas temperament, shuningdek yaxshi va yomon temperament ham yo‘q. Muhitga, sharoitga, ta’lim va tarbiyaga qarab temperament tipi ham o‘zgaradi. Masalan, buyuk masalchi I.A.Krilov va sarkarda M.I.Kutuzov flegmatik temperamentli shaxslar, shoir V.A.Jukovskiy, kompozitor TT.I.CHaykovskiy, yozuvchi N.V.Gogol esa
melanxolik temperamentdagi shaxslar bo‘lganlar. Psixologik tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, ana shu temperament turlari sof holda, ya’ni sof xolerik, sof sangvinik, sof melanxolik va sof flegmatik tarzda bo‘lmaydi. Aksariyat odamlar aralashgan temperament turiga ega bo‘ladilar. Odamda qaysi xildagi temperamentning xususiyatlari ko‘proq namoyon bo‘lsa, shunga qarab uni u yoki bu tipga mansub deb aytamiz. Masalan, serg‘ayrat, serharakat, tinib- tinchimas, hamma narsa bilan qiziqadigan shaxsni flegmatik temperamentdagi odam deb xisoblanadi. Har bir temperament tipining ijobiy va salbiy tomonlari bor. YAxshi tip hisoblangan xolerik shaxsning salbiy tomoni shundaki, unda tormozlanish jarayoni sust bo‘ladi, xolerik ba’zi xollarda nojo‘ya xarakatlardan o‘zini tiya olmaydi. Xolerik tipidagi shaxsning ijobiy xislatlari uning g‘ayrati, qat’iyligi, xarakatlar tezligi, o‘tkir zehnligi bilan yuzaga keladi. Flegmatik tipdagi shaxsga xos salbiylik shundaki, u juda sustkash va beparvo bo‘ladi. Flegmatikning ijobiy fazilatlari uning aqliy sustligida, vazminligida namoyon bo‘ladi. Xozirga sharoitda ta’lim va tarbiya jarayonida o‘quvchilarga individual yondashish, ularning temperament tipini hisobga olish muhim ahamiyatga egadir. Chunki, turli tipdagi temperamentli o‘quvchilar o‘quv va tarbiya ishlar jarayonida o‘z-o‘zini tuta bilishga o‘rgatish, ularda bir me’yorda ishlash odatini doimiylik va sistemalilik odatini tarkib toptirish pedagogik muvaffaqiyatning zarur shartlaridan biridir. Odamga tug‘ma ravishda beriladigan temperament xususiyatlari yoshning ug‘ayishi bilan bog‘liq tarzda o‘zgaradi. Temperament tipi xususiyatlarining sifat
40 mazmuni isloh etilishida ijtimoiy muhit va ta’lim-tarbiya katta ta’sir ko‘rsatadi. SHuning uchun har bir shaxsdagi temperament tipi sifatlarini o‘zgarishda, o‘sishda dsb qarash maqsadga muvofikdir. Ko‘rinib turibdiki, yuqoridagi to‘rt tipning har biri aloxida sifatlarga ega bo‘lishi bilan birga ularda takror uchraydigan, turli situatsiyalarda tez o‘zgarishga moyil xususiyatlar ham bor. SHunday ekan, tabiat toza, faqat bir tipgagina xos bo‘lgan sifatlardan iborat temperament uchramaydi. Temperament aloxida olingan har bir kishining umumiy va uning nerv sistemasining asosiy tavsifi bo‘lib, bu tavsif shaxsning butun faoliyatiga tasir etadi. Temperament tiplari psixologiyasini o‘rganishning dalolaticha, bir xil temperamentdagi odamlar ham xilma-xil bo‘ladilar Ma’lumki, har bir kishi takrorlanmas shaxs hisoblanadi. Shuning uchun uni yuqoridagi temperament tiplaridan biriga kiritish hamisha ham to‘g‘ri bulavermaydi. Ikkinchidan, ayrim odamlarning shaxsi birgina tipdan tashqari ikki va undan ham ko‘proq tipning belgilariga ega bo‘ladi. SHunga muvofiq shaxsda xolerik va sangvinik, melanxolik va flegmatik tiplar xususiyatlari aralash tarzda uchraydi. Yana bir muhim masala shuki, bir temperament tipini yaxshi, boshqasini yomon deyish ilmiy jixatdan to‘g‘ri emas 1 . Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har bir temperament tipining o‘ziga xos ijobiy va salbiy sifatlari bor. SHunday qilib, temperament sifati shaxsning ko‘zga yaqqol tashlanib turadigan individual psixologik xususiyati bo‘lib, har bir odamning qaysi temperament tipiga mansubligini aniqlashning juda katta ahamiyati bor. Birinchidan, temperament tipini bilish shaxslararo munosabatlarda ijobiy rol o‘ynaydi. Ikkinchidan, yosh avlod ta’limi va tarbiyasini davr talabi asosida tashkil etish muvaffaqiyatga erishuv garovi bo‘lib xizmat qiladi.
Yüklə 427,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|