Arif Xanlar oğlu Abasov Elçin Arif oğlu Abasov Elmira Novruz qızı Hüseynova
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
İslam memarlığı və inşaat
MÜSƏLMAN DÜNYASINDA ġƏHƏRSALMA İdarə altındakı şəhərlərin nizama düşməsi, xalqın dincliyə çatması üçün daim alimlərlə görüş, bu barədə ağıllı adamlarla məsləhətləş. “Nəhcül-Bəlağə” Təbiətlə mühitin qarşılıqlı təsiri, dünya quruluşunun mahiyyətini əks etdirir. Təbiətdə insanın mənəvi və estetik tələblərinin reallaşması yalnız təbiətdə gedən prinsipləri dərk edərək, ilin fəsil dəyişməsini qəbul edib nəzərə alarkən mümkündür. İslamdan əvvəl şəhərlərə, onun tərkib his- səsi olan bina və qurğulara, sanitariya, mühəndis vasitələrinə yer seçilməsi, onların salınması haqqında bir çox alimlər öz fikirlərini söyləmişlər. Həmin fikirlər bu gün də həm elmi, həm də təcrübi əhəmiyyətini itirməmişdir. E.ə. 16-13-cü illərdə Yuli Sezarın və imperator Avqustun mühəndisi və memarı Mark Vitruvi Pollian texniki elmlərin ensiklopediyası- traktatı olan “Memarlığa dair on kitab”ında şəhər yerlərinin seçilməsi və planlaşdırılmasını göstər- mişdir. Bununla əlaqədar o deyir: “Mühəndis-
İnşaatçının geniş biliyə malik olması müva- fiq elmi nəzəriyyə ilə əlaqələndirilir. Məsələn, şəhərlərin və yaşayış mənzillərinin yerinin seçil- məsi, istiqaməti və planlaşdırılmasının bir tərəfini insan fiziologiyasını nəzərə alaraq səhiyyə mülahi- zələriylə, digər tərəfdən isə meteorologiya və iqlim şəraiti ilə təyin edir. Pollian tikinti materiallarını öyrənmək üçün geologiya-mineralogiyanı,
həmçi- nin botanikanı bilməyi təklif edir, teatr inşaatını yaxşı bilməyi öyrədir. Çünki, akustika və musiqi nəzəriyyəsinin qanunlarını bilmədən teatr binasını layihələndirmək və tikmək mümkün deyil. İnsanın sağlamlığı və uzunömürlülüyü bi- nanın harada və necə tikilməsindən asılıdır. Göründüyü kimi həm eradan əvvəlki, həm də orta əsr müəllifləri insan yaşayışı üçün yerin düzgün seçilməsinin əhəmiyyətini qeyd etmişdir. Yeri gəl- mişkən, şəhərlərin planlaşdırılmasına nəzər salaq. Böyük tarixçi İbn Xəldun hesab edirdi ki, şəhər həyatı ilə mənəvi rahatlıq arasında sıx əlaqə sivilizasiyanın zəruri təminatıdır. İslamın gəlişi yeni tələbləri ödəmək üçün cəmiyyətin qat-qat yüksəlməsinə səbəb oldu. Mənzilqurma sənəti bu camaatın hamısının xey- rinə olan, məişətlərinin təminini asanlaşdıran, mənəviyyatın inkişafını sürətləndirən, ümumi mənafeyini müdafiə edən bir elmdir. Orta əsr Azərbaycan memarları dünya şə- hərsalma və memarlıq irsinə çox önəmli və oriji- nal pay vermişlər. Bu qatqının əsas bölümünü Azərbaycan ərazisində olan çoxlu şəhərsalma və memarlıq abidələri təşkil edir. Uluslararası əlaqə- lərdə bu qatqıya dəyərli qatlar artıran saysız sənət- karlarımız Azərbaycan memarlığının mövqe və gücünü daha qabarıq üzə çıxarmışlar. 9-cu əsrin sonu – 10-cu əsrdə Yaxın Şərqdə şəhərlər güclü inkişaf mərhələsi keçirir. Bu dövrün özəlliklərindən biri şəhərlərin ölçücə böyüməsidir. İslamın Azərbaycanda yayıldığı ilk çağlarda şəhərlərin inkişafı və tikinti fəaliyyəti müvəqqəti dayansa da, sonradan regionda gedən ümumi inkişaf prosesindən kənarda qalmadı və Şərqin baş karvan yolları üstündə yerləşən Azərbaycan şəhərləri bu dövrdə xeyli böyüdü. İstehsal və tica- rətin genişlənməsi, uluslararası əlaqələrin çoxal- ması həmin şəhərlərin ərazicə böyüməsinə, quruluş inkişafına səbəb olmuşdu. İslamın yayılması ilə Azərbaycanda yeni tipli tikililər – məscid, mədrəsə, karvansara, ha- mamlar meydana gəlir. Sənətkarlığın və ticarətin artırılması şəhərlərin inkişafına təkan verir. Səlcuqlar dövründə urbanizasiyanın sürətli tempi ilə bağlı Azərbaycan şəhərlərinin ölçülərinin daha da böyüməsi, onların əhalisinin və sosial- iqtisadi önəminin artması, eləcə də planlaşma və bədii memarlıq quruluşunun daha da bitkinləşməsi prosesi gedir. Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Həmədan, Şamaxı kimi iri ticarət, mədəniyyət mərkəzləri ol- muş şəhərlər 10-12-ci əsrlərdə daha sürətlə inkişaf etmişdi. Təbriz və Naxçıvan gözəlliyinə görə Xilafət paytaxtı Bağdadla müqayisə olunurdu12- 13-cü əsr şəhərlərinin daha da inkişafı Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənətinin çiçək-lənməsi ilə əlaqədardır. Azərbaycanda şəhərsalmanın inkişaf zirvəsi Elxanilər çağına düşür. 13-cü əsrin
İslam memarlığı və inşaat
13 ortalarında Azərbaycan, tərkibinə “Ceyhun sahillərindən Misir qapılarınacan, Dərbənddən İran körfəzinəcən” geniş ərazi – Xorasan, Fars, İraq, Qafqaz, Anadolu daxil olan iri Elxani dövlətinin siyasi-inzibati və mədəni mərkəzi olur. Elxanilər dövründə Azərbaycanda şəhərsalma sahəsində böyük işlər görülür, irəliləyişlər baş verir. Bu zaman bir sıra şəhərlər (Marağa, Təbriz, Salmas, Ucan, Bakı, Dərbənd) dirçəlir və genişlənir, yeni şəhərlər (Qutluq Balıq, Mahmudabad, Sultanabad, Sultaniyyə) salınır..
Naxçıvanın mərkəzində məscid
bütün Yaxın Şərqin baş şəhərinə çevrildi. 1403-cü ildə ispan səfiri Klavixo Təbrizdə 200 min ailənin (təqr. 1 mln. əhali) yaşadığını bildirmişdi. Təbriz bu zaman Avropanı Asiya ilə birləşdirən ticarət yollarının baş qovşağı – dünya bazarı olmuşdu. 14-cü əsrdə Təbrizdə olduqdan sonra onu “dünya- nın ən varlı və ən böyük şəhəri”, “ticarət üzrə dünyanın bütün şəhərlərinin ən məşhuru və ən yaxşısı”, “ticarətdə sanki bütün dünyaya bərabər” sayan Avropa səyyahları (Pordenone, Maundevil- son və b.) Təbrizin ticarətdən götürdüyü gəlirin çox olduğunu vurğulamışlar. Qazan xanın şəhərsalma tədbirlərindən sonra Təbriz çoxfunksiyalı orta əsr iri paytaxt şəhərinin bütün həyat proseslərini təmin edən bitkin planlaşma-məkan quruluşu aldı. Bu zaman Təbrizin altı baş qala qapısının hər birinin önündə ticarət mərkəzi yaradılmışdı. Bunlar bir-biri ilə, eləcə də şəhərin mərkəzi bazarı ilə birləşirdi. Təb- rizin bu dövrdə müsəlman dünyasında oynadığı böyük mədəni funksiya onun quruluşunda Rəşi- diyyə adlı elmi-tədris mərkəzinin yaranmasına səbəb oldu. Paytaxtın bir sıra inzibati və ticarət funksiyalarını öz üzərinə götürən Qazaniyyə indiki anlamda Təbrizin peyk şəhəri idi. Elxanilər dövrünün Təbrizi plan-məkan qu- ruluşunun bitkinliyi, funksional həllin uyğunluğu ilə orta əsrlərin nadir şəhərsalma hadisəsidir. İstehsalın yüksək durumu, pul təsərrüfatı, kamil su təchizi sistemi, olduqca geniş iqtisadi əlaqələri və böyük şəhərsalma inkişafına görə Təbriz Xilafətin nəhəng şəhərlərini də geridə qoydu. Ticarət- istehsalat mərkəzlərinin əlverişli və məqsədli yerləşməsi, ortasında geniş açıq məkan – böyük meydan olan inzibati-ictimai mərkəzin formalaş- ması Təbrizdə bitkin şəhərsalma sistemi yaradırdı. İri kompleks və ansamblların bütün şəhər ərazisi boyunca (çevrəsi 30 km) səmərəli paylanması onun kompozisiya-məkan quruluşuna funksional nizam və tarazlıq vermişdi. 14-cü əsrin əvvəllərində Təbriz çoxfunksi- yalı, mürəkkəb planlaşma strukturu almış, bu baxı- mdan poliosentrik – çoxmərkəzli çağdaş şəhərlərə yaxınlaşmışdı. Elxanilər dövründə Təbrizdə əldə edilmiş zəngin şəhərsalma təcrübəsi sonralar bütün ətraf ölkələrə yayılmış, türk alimi H.Z. Ülkənin dəqiq müşahidəsinə görə Əmir Teymur və Şah Abbas dörlərinə “ideal və proqram” vermişdir.
Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|