olan, ya da olmayan şeylərə aiddir, burada daha çox sübut-
lar və zərurət anlayışı lazımdır, ona görə ki, keçmiş zərurət
xarakteri daşıyır. Entimemaları bir-birinin ardmca gətirmək
olmaz, onları digər ifadələrə qarışdırmaq lazımdır, əks halda
onlar bir-birinə ziyan vura bilərlər, ona görə ki, miqdar üçün
də hədd var.
Mənim əziz dostum, elə hey deyirsən ki, dediyini də
eləyərdim.153
Amma demir ki, ağıllı deyəni eləyərdim. Нэг bir sə-
bəbdən də entimemalar axtarmaq lazım deyil, ona görə ki,
əks halda sən də sillogizm yolu ib müddəaları sübut etmək
əvəzinə onlara əsaslanan daha məşhur və daha həqiqətə
uyğun olan şeybri sübut edən bəzi filosoflar kimi hərəkət
etmiş olarsan. Nə zaman ki, ehtirasları oyatmaq istəyirsən,
onda entimemalardan istifadə etmə, çünki, o, ya ehtirası
söndürəcək, ya da əbəs yerə işbnmiş olacaq, ona görə ki,
eyni zamanda baş verən iki hərəkət bir-birini bngidir, ya
aradan götürür, ya da zəiflədir. Nitq məlum mənəvi xarakter
daşımalı olan halda da entimema axtarmaq lazım deyil,
çünki, sübutların пэ
xarakterə, пэ də prinsiplərə heç bir dəxli
yoxdur. Kəlamları həm hekayəbrdə, həm də sübutetmə za-
mam istifadə etmək lazımdır, çünki, onlarm xarakterə aid-
diyyatı var: “və mən verdim, halbuki, bilirdim ki, ümu-
miyyətb etibar etmək olmaz”. Ya da birisi ehtiras oyatmaq
istəyirsə: “mən zərər çəksəm də peşman deyibm, ona görə
ki, fayda onun tərəfindədirsə, ədabt də mənim tərəfimdə-
dir”. Xalq yığıncağında nitq söybmək məhkəmədə nitq söy-
ləməkdən çətindir; bu təbiidir, beb ki, birinci halda gələcək
haqqmda, ikinci halda isə keçmiş haqqında damşmaq lazım
gəlir, keçmiş isə Kritli Epimenidin154 dediyi kimi peyğəm-
bərlərə də məlum olmuşdur: “onlar gələcəkdən deyil, baş
versələr də qaranlıqda qalan hadisəbrdən xəbər veribbr”.
Məhkəmə nitqbrində əsas rolunu qanun oynayır, madam
çıxış nöqtəsinə maliksən, onda sübut tapmaq da asan olur.
Xalq qarşısmda söybnən nitqbrdə saysız-hesabsız haşiyə-
210
dən çıxmaq halları (məsələn, rəqibin dəlillərinə qarşı, ya
özün haqqmda, ya da ehtiras oyatmaq məqsədi ilə) olmur.
Natiqliyin bu növü başqa növlərə nisbətən haşiyədən
kənara çıxmağa daha az yol verir, əlbottə ki, onun öz sahə-
sindən кэпага çıxma çıxmaması şərti ib. Çətin hallarda Afi
na natiqbrinin və Isokratın etdiyini etmək lazımdır, tsokrat
məşvərətçi nitqdə ittihama э1 atır, məsəbn, özünün “Panegi-
rik” əsərində lakedemoniyalıları, ittifaq haqqında nitqində
isə Xareti155 günahlandırır. Epideyktik nitqlərdə nitqə tso-
kratın etdiyi kimi araya tərif də salmaq lazımdır, o, daim
hər hansı bir tərifi əlavə edir. Qorqinin156 nitq üçün mövzu
tapmaqda əziyyət çəkmədiyi haqqında sözbr eyni şeyə gəti-
rib çıxarır, belə ki, əgər o, Axill haqqında danışanda Peleyi,
sonra Eakı157, daha sonra tanrı Zevsi, eləcə də qəhrəmanlığı
və filam tərifləyirsə, eyni şeyi etmiş olur. Madam natiqin
əlində dəlilbr var, onda, o, nitqə həm etik, həm də epideyk
tik xarakter verməlidir, əgər onun əlində entimema yoxdur-
sa, o, etik damşmalıdır.
Mənəvi cəhətdən yaxşı adam üçün aydın nitq nümayiş
etdirməkdənsə, vicdanlı olmasmı göstərmək daha çox
uyğundur. tnkaredici entimemalar nümunəvi158 entimema
lardan daha geniş yayılıb. Ona görə ki, inkar xarakterli hər
şeydə sillogizm daha aydın görünür, beb ki, əks olanlar ya-
naşı qoyulanda daha aydın görünürlər.
Rəqibə qarşı yönəldilmiş mühakiməbr özlüyündə heç
bir xiisusi növü təmsil etmir, çünki, inandırma üsulları sahə-
sinə rəqibin dəlilbrinin ya etiraz, ya da sillogizmbr yolu ilə
təkzibi aiddir.159
Natiq məşvərətçi, ya da məhkəmə nitqinə başlayan
zaman əvvəl öz şəxsi inandırma üsullarmı şərh etməli, sonra
isə öz rəqibinin dəlillərinə qarşı çıxış edərək onları məhv et-
məli, ya da qabaqcadan danlamalıdır. Əgər etiraz doğuran
çox nöqtə varsa, onda əvvəlcə onlara girişmək lazımdır, mə-
sələn, Kallisfrat160 Messenadakı xalq yığıncağında bunu beb
etmişdir: o, ancaq rəqibbrinin deyəcəkbrini əvvəlcədən tək-
211