94
ARTUR RETTER
do tworzywa językowego jest wtórny, warunkuje go prymarne odniesienie do
rzeczywistości. Istota tzw. stylu językowego (do którego najczęściej ograni
czają się językoznawcy, mając na myśli środki językowe, rzadziej ich funkcje
w tekście) polega na odciśnięciu w tworzywie językowym postawy autora
wobec życia. Styl uruchamia przede wszystkim wartości.”9 Takie założenie
umożliwia wyjście poza systemową, „suchą” charakterystykę stylu i pozwala
spojrzeć szerzej na analizowany problem, choćby z perspektywy niezwykle
zróżnicowanego uniwersum mowy, które znajduje wyraz w rozmaitych realiza
cjach językowych tego samego twórcy. Zapewnia przeprowadzenie charak
terystyki nie „w aspekcie stylistyki języka (z c z e g o zrobiony jest tekst)”,
lecz „w aspekcie stylistyki tekstu ( j a k zrobiony jest tekst)” 10 1
1
. Punktem wyjś
cia analiz stylu osobniczego są teksty, które wskazują — na drugim etapie
dociekań — na jednostkowe cechy stylowe. „Prymarnie badamy więc teksty,
natomiast wtórnie, a przy tym pośrednio docieramy do zawartych w tych
tekstach cech osobniczych, zarówno językowych, jak i stylowych.”11
Kształt stylistyczny tekstu tworzą między innymi występujące w nim środki
artystycznego wyrazu, które należą do nacechowanych elementów języko
wych, pozwalających wskazać dominanty stylistyczne komunikatu; i to właś
nie one uważane bywają za decydujące składniki stylistyczno-językowe utwo
ru 12. Należałoby jednak podkreślić, że między innymi, ponieważ istnieją takie
gatunki mowy, które — przez swoją polifoniczność — wymykają się jedno
znacznym ustaleniom normy stylowej. Wówczas lepiej przyjąć koncepcję stylu
jako wpisania się w konwencję gatunkową i za wyznaczniki stylu danego
tekstu uznać zarówno elementy nacechowane, jak i nienacechowane (neutral
ne)13. To założenie ważne jest dlatego, iż w niniejszym artykule za przedmiot
analizy obrano komunikaty stricte artystyczne, jak również przykład gatunku
o prymarnej funkcji użytkowej. Obserwacji poddano bowiem opowiadania:
Wieża, Pieta de!Г Isola, Książę Niezłomny, Most,
Gasnący Antychryst, Piętno,
Pierścień, Cud i powieść
Biała noc miłości (gatunki artystyczne) oraz jeden
z tomów Dziennika pisanego nocą (gatunek pograniczny o podstawowej funkcji
użytkowej).
W wymienionych tekstach Grudzińskiego zwrócono uwagę na te epitety,
które są charakterystyczne dla wszystkich badanych gatunków, jak również
9
S. G a j d a: O pojęciu idioslylu. W: Język osobniczy jako przedmiot badań lingwistycznych.
Red. J. B r z e z i ń s k i . Zielona Góra 1988, s. 25.
10 Tamże, s. 26.
11 H. В o r ek: Co możemy wiedzieć o języku osobniczym? W: Język osobniczy jako przedmiot
badań lingwistycznych..., s. 20.
12 A. W i l k o ń : Język a styl tekstu literackiego. W: „Język Artystyczny”. T. 1. Red.
A. W i l k o ń . Katowice 1978, s. 16.
13 J. B a r t m i ń s k i : Derywacja stylu. W: Pojęcie derywacji w lingwistyce. Red. J. B a r t -
m i ń s k i . Lublin 1981, s. 44.
EPITET W TWÓRCZOŚCI GUSTAWA HERLING A-C, RUDZIŃSKIEGO
95
na te, które współtworzą styl konkretnej odmiany genologicznej i są właśnie
dla niej niepowtarzalne. Jest to trudne ze względu na pograniczność stylową
twórczości Herlinga-Grudzińskiego, o czym niżej. Pewne różnice są widoczne
w tekstach artystycznych (opowiadania, powieść) w zestawieniu z tekstem
prymarnie użytkowym (dziennik). Prawie całkowicie zrezygnowano z analizy
epitetu zwykłego. Wyjątkowa jest sytuacja, gdy epitet zwykły pełni szczególną
funkcję w płaszczyźnie tekstu, współtworząc w' sposób znaczący jego styl (na
przykład niektóre fragmenty Dziennika...). Poza tym obecność tego, a nie
innego epitetu zwykłego może stanowić przypadek, nie oddający — poza
czynnikiem frekwencyjnym — stylu pisarza. W zależności od gatunku mowy
zaobserwowano pewne tylko tendencje w wyzyskaniu epitetu jako środka
współtworzącego styl komunikatu, a przez to styl twórcy.
W wypadku pisarstwa G. Herlinga-Grudzińskiego bardzo trudno dotrzeć
do prototypowych cech semantycznych i funkcji epitetów, ponieważ twórczość
tę wyznacza różnorodna i bardzo złożona siatka powiązań intertekstualnych14.
Ponadto sam autor określa swe dzieła jako pograniczne gatunkowo, wypowia
da się o stylu udanym, doskonałym15, który najczęściej utożsamiany jest przez
niego ze stylem kronikarskim, oszczędnym, przezroczystym16. Bezpośrednio
należy wiązać taką formę dzieł Grudzińskiego z jej źródłami — wszak bardzo
często pisarz rozwija jakieś wrażenie z przeczytanego fragmentu kroniki,
szkicu czy obejrzanego obrazu w tekst literacki mieszczący się — umownie!
— w ramach gatunku opowiadania. Słaby związek z konwencją gatunkową
wiąże się właśnie ze wspomnianą intertekstualnością, której relacje sięgają
zarówno do wnętrza danego tekstu, jak i nierzadko wykraczają daleko poza
niego. Związki intertekstualne mogą zawierać się nie tylko w relacjach do
konkretnego innego tekstu kultury, ale także do innej konwencji czy wręcz
innej jakości pochodzącej z rzeczywistości pozajęzykowej17 — tak też jest
w wypadku pisarstwa Herlinga.
Pewien przełom w formie utworów Grudzińskiego dostrzega się począw
szy od opowiadania pt. Wieża, ale w Innym kwiecie zauważyć można już
pewne cechy stylu, które napotykamy w dziełach późniejszych: „Herling
wyrzeka się literackiej swobody, eksperymentów formalnych, pokus stylis
tycznej ekwilibrystyki, analizy psychologicznej bohaterów. Wszystko to jest
14 R. Ny c z : „Zamknięty odprysk świata”...; W. B o l e c k i : „Ciemna miłość”. W: Etos
i artyzm. Rzecz o Herlingu-Grudzińskim. Red. S. W y s ł o u c h , R. K_ P r z y b y l s k i . Poznań
1991.
15 Por. na przykład liczne wypowiedzi na kartach
Dziennika pisanego nocą. Niektóre z tych
uwag komentują również literaturoznawcy — por.: W. B o l e c k i : „Ciemna miłość”...; R. N y c z :
„Zamknięty odprysk świata"...
16 W. B o l e c k i : „Ciemna miłość”..., s. 114.
17 R. N y c z : Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze. Warszawa 1995,
s. 59 82.