Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
71 Ə.Rəsulzadənin M.Hacınskiyə yazdığı məktubundakı: “Əgər Bakı alınmasa hər şey bitdi. Əlvida Azərbaycan.” (149) sözləri yaratdığı bağın məhsulunu dərə bilməməkdən nigaran qalan bağbanın həyəcanını əks etdirir. 4 sentyabr 1918-ci ildə yalnız şəhərdaxili asayiş keşiyində duran ingilis hərbi qüvvələri Nuru paşanın tələbi ilə gəmilərə minib təcili Bakını tərk edirlər. Nuru paşanın rəhbərliyi altında olan türk-azəri qoşunları Bakını mühasirəyə aldıqda hələ mart qırğınlarında əksəriyyəti uşaqlardan və qocalardan ibarət otuz min günahsız insanı qətlə yetirmiş erməni-rus fəhlə diktaturasının hərbi dəstələri onları gözləyən intiqam cəzasından qorxub təşviş keçirərək qaçmaq üçün yol axtarırdı. Əslində Bakının alınması milli azadlıq inqilabının tərkib hissəsi olsa da, digər tərəfdən bu məsələ Birinci dünya Müharibəsində qarşılaşmış böyük dövlətlərin döyüşü idi. Alman-türk mənafeyi ilə üzləşən ingilis-rus cəbhəsi hələlik bu ərazidə gücsüzlük nümayiş etdirirdi. Almanların Qafqazdakı hərbi qüvvələrinin ali baş komandanı Kress fon Kressenştayna Tiflisdəki iqamətgahından müttəfiqi və dostu Nuru paşanın qələbə əzmini maraqla izləyirdi. 1918-ci ilin martında törədilən qan selindən sonra Azərbaycanda hakimiyyəti erməni daşnak və rus bolşevikləri ələ keçirirlər. 1907-1908-ci illərdə Stalinin iştirakı ilə bütün Qafqazı terrora məruz qoyan, sonradan 26-lar kimi məşhurlaşan kommuna dəstəsinin üzvlərindən yalnız təsadüf nəticəsində salamat qalmış, Ermənistanın diktatoru və Qafqaz “ÇK”-sının rəhbəri olmuş Mikoyanı Məhəmməd Əsəd bəy həmin hadisələrin “həyatda qalmış, bəlkə də, yeganə tərəfsiz adamı kimi” “Qaçqınlıq” sənədli hekayəsində təsvir edərək komissarların yığıncaqlarını belə xatırlayır: “Hərdən inqilabda əməyi olan gənc kommunistlərə də söz verirdilər. Sonuncuların sırasında insanın tükünü ürpədən giclikləri danışmağa xüsusi qabiliyyət sahibi on doqquz yaşlı bir erməni gədəsi daha çox nəzərə çarpırdı, o vaxt hələ arıq, sadə və səfeh idi, yalnız sonralar İttifaqın daxili işlər naziri və ikinci qüdrətli kişisi olanda o, Stalinin şəxsi katibi yoldaş Mikoyan ağıllandı və piyləndi. Bir yığın şübhəli insan o vaxt komunist oldu.” (51.səh.78). 15 sentyabr 1918-ci ildə beynəlxalq institutları qıcıqlandırmamaq üçün hələ şəhərə girmək istəməyib ermənilərin gəmi ilə Ənzəliyə və Həştərxana qaçmasına şərait yaradan türklər tərəfindən nəhayət Bakının alınması turançılığın gerçəkləşməsində həlledici addım kimi qəbul edildi. Məhəmməd Əsəd bəyin “26- ların hekayəti”ndə yazdığı kimi: “Alman-türk qoşunları Azərbaycana girəndə vur- tut 100.000 fəhlənin gücünə söykənən kommunist hökuməti Bakıda gizləndi. Cənubi Qafqazın aktivistləri, Stalinlə Leninin ən yaxın dostları və məsləkdaşları özlərinin pis fəhlə rəhbərləri olduqlarını biruzə verdilər. Lenin “Bakı proletariatına” çağırışının, Moskva hökumətinin “Şərqin ilk Soveti”nə göndərdiyi salamların xeyri olmadı, fəhlələr “Şərqin xilaskarları”ndan (rəsmi sənədlərdə 26- lara verilən ad belə idi) üz döndərdilər. Bakı alman-türk qoşunları tərəfindən əhatə 72 ediləndə mühasirədəki şəhərin ortasında həmkarların kommunistlərə qarşı üsyanı başladı. Mühasirədən qorxuya düşən 26 rəhbər öz təəssübkeşlərini darda qoyub onları Rusiyaya aparmalı olan bir gəmiyə qaçdı. İndi rəsmən belə deyilir ki, dünya proletariatının naminə onlar özlərini təhlükəsizliyə qovuşdurmaq istəyiblər, gündəlik danışıqda bunu o vaxt fərarilik adlandırırdılar. İçində kommunist hökumətinin olduğu gəmi yoxa çıxdı, 26-lar “İnternasional”ı oxuyub matroslara əmr etdilər ki, Volqanın mənsəbinə kurs götürsünlər. Sovet hökumətinin özəyini təşkil edən qırmızı matroslar isə hökumətin əmrinə tabe olmaqdan qəflətən boyun qaçırdılar. Onlar şimala, böyük sovet məmləkətinə qayıtmaq istəmirdilər. Qan sızan, acından ölən, qətllər törədən Volqa sovetlərinə öz yardımlarını təklif etmək istəyirdilər.” (51.səh.89). O ərəfədə “Türkmən” gəmisində Həştərxana qaçmaq istəyən iyirmi altı komissarlar Krasnovodska aparılıb ingilislərdən yardım alan eserlər tərəfindən səhrada məhv edildilər. Məhəmməd Əsəd bəyin qeyd etdiyi kimi: “26-ların ölümü ilə əlaqəsi olanların hamısı, hətta gəminin matrosları da ölülər cərgəsinə qatılıblar. Eləcə də onların qardaşları. Kuzenləri və dostları. Onların hamısı inqilab azarından öldü. Sonralar şimaldan axıb gəlmiş qızıl ordunun güllələrindən onlar da 26-lar kimi qumda uyuyurlar.” (51.səh.93). Bakını azad etdikdən sonra Qafqaz İslam Ordusu hissələri ilə Qarabağa göndərilən və qərargahını Ağdamda yerləşdirən Nuru paşa Azərbaycan milli ordu qüvvələrinə bu gözəl diyarın erməni çetelərindən azad edilməsində yardım göstərdi. 30 sentyabr 1918-ci ildə Bolqarıstanın ititrilməsindən sonra Rusiya ilə Türkiyə arasında bufer rolu oynayacaq bir dövlətin yaranması iflas etməkdə olan Osmanlı imperiyasının taktiki marağına cavab verirdi. 9 oktyabr 1918-ci ildə on il ərzində Türkiyəni idarə edən “İttihad və tərəqqi” komitəsinin hökuməti süqut etdi. Əhməd İzzətin bağladığı məcburi sülh sazişində osmanlı ordusunun Zaqafqaziyadan çıxması və oranın dəmiryolunu nəzarət altında saxlayacaq müttəfiqlərin Bakını işğal etməsi də nəzərdə tutulurdu. 30 oktyabr 1918-ci ildə Türkiyənin Mudros barışıq müqaviləsinə imza atmağa məcbur olması Azərbaycanın da beynəlxalq vəziyyətini ağırlaşdırdı. 17 oktyabr 1918-ci ildə Azərbaycan paytaxtına ingilis qoşununun yeridilməsi xəbərinin yaratdığı gərginlik barədə Adil xan Ziyadxanov yazır: “...böyük bir əhvalat vaqe oldu. Böylə ki, həmin bu gündə bizim paytaxtımıza müttəfiq ingilis, Amerika və Fransa ordusu başda general Tomson komandan olmaqla varid oldu. Məlum olduğu üzrə Ənzəlidəki müttəfiq ordu nümayəndələri Bakıdakı türk komandasına Türkiyə ilə bağlanan əhdnaməyə görə türklərin Bakıdan çəkilib getmələri olduqları barəsində bir teleqram göndərmişlərdi. Bu əhvalat məlum olduqdan sonra Azərbaycan hökuməti tərəfindən general Tomson ilə zəbanən danışıqdan ötrü məşhur ədib mühərrir Əhməd bəy Ağaoğlu, hazırki Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|