Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
73 rəisi – vükəla Nəsib bəy Yusifbəyli, məclisi-məbusan əzasından Musa bəy Rəfiyevdən ibarət bir heyət Ənzəliyə göndərildi. Danışıq əsnasında Azərbaycan nümayəndələri müttəfiq nümayəndələrinə Azərbaycandakı idarə və bütün işləri Azərbaycan əlində olduğu, eyni zamanda bu hökumətin müttəfiqlər tərəfindən tanımalarını və aradan yanlış və ixtilaf çıxarmaq üçün onlara lazımi əhvalı bildirmişlərdi.” (93.səh.91.). 17 noyabr 1918-ci ildə Türk-Alman blokunun Birinci Dünya Müharibəsində məğlubiyyətinin nəticəsi kimi Bakıya ingilis qoşunları yeridildikdən sonra Nuru paşanın başçılığı ilə Qafqaz İslam Ordusu hissələri Azərbaycanı tərk etməli oldular. Nuru paşanın yazdığı xatirələrindən göründüyü kimi, Azərbaycanı tərk edib Batuma – Qars yolu ilə Trabzona çatdıqdan sonra o, buradan gəmi ilə İstanbula yola düşmüş və mənzil başında gəmidən çıxarkən Hərbiyyə Nəzarətinin polisləri tərəfindən tutulub ingilislərə təslim edilmişdir. İngilislərin edam etməyə hazırlaşdıqları Nuru paşanın xatirələrini oxuyuruq: “İngilislər məni Batuma götürərək beş ay Ərdəhan qalasında, bir ay da Ağsuapovka birliyində saxladılar. Bu arada məni qaçırmaq istəyən azərbaycanlılarla batumluların sözləşməsi nəticəsində bir xassə qaçdım.” (79.səh.141). 1918-ci ilin sonunda sərhəd mübahisəsi zəminində Gürcüstan ilə Ermənistan arasındakı müharibənin Qafqazdakı geostrateji vəziyyəti daha da gərginləşdirdiyi məqamda Azərbaycan hökuməti məsələnin Versal sülh konfransında həllinə tərəfdar olduğunu bildirdi. Halbuki Qafqazdan gedən türklərlə onları əvəz edən ingilislər arasında bağlanmış müqaviləyə baxmayaraq Ermənistandan gəlmiş çete dəstələrinin Qarabağda törətdikləri qırğınlarda günahsız müsəlmanlara – türklərə divan tutulurdu. 15 yanvar 1919-cu ildə Xosrov bəy Sultanovun Gəncə qubernatorluğunun tabeliyindən çıxarılıb Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl qəzalarını birləşdirən Qarabağın general-qubernatoru təyin olunması bölgədə rəsmi İrəvanın dəstəklədiyi erməni separatçılığının qarşısının alınması üçün yeni mərhələ oldu. Erməni çete dəstələrinin yerli müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri zorakılığın baş alıb getdiyi bir şəraitdə ittihadçı Xosrov bəy Sultanovun qətiyyəti haqq-ədalətin bərpasında əvəzsiz tol oynadı. 18 yanvar 1919-cu ildən 1920-ci il yanvarın 21-dək Parisdəki Versal sarayında fasilələrlə keçiriləcək sülh konfransında müxtəlif dövlətlərin Denikin işğalı təhlükəsi ilə üzləşmiş Azərbaycanı tanıması üçün əlverişli məqam olduğunu hiss edən hökumət bu məsələnin həlli üçün öz diplomatik nümayəndələrini oraya göndərməyə çalışırdı. Nümayəndə heyətinin rəhbərliyinə respublikada ən yüksək rəsmi mövqe tutan parlament sədri, ictimai xadim Ə.Topçubaşov təyin olunur. Lakin onun respublikadan kənarda – İstanbulda olması səbəbindən nümayəndəliyə müvəqqəti sədrliyi həvalə olunmuş müsavatçı deputat, dövlət müfəttişi 74 M.Hacınskiyə 150 min manat verilir. İki milyon manat vəsait isə Amerika və Avropada açılması üçün nəzərdə tutulmuş nümayəndəliklərin hesabına keçirilir. Müqayisə üçün qeyd etmək gərəkdir ki, pulun kapital dünyasında oynadığı rolu bilən ermənilər özləriylə on, gürcülər isə beş milyon manat götürmüşdülər. Millət vəkili, görkəmli jurnalist Əhməd bəy Ağaoğlu və “Azərbaycan”qəzetinin baş redaktoru Ceyhun bəy Hacıbəyli (1892-1962), “Hümmət” firqəsinin rəisi Əkbər ağa Şeyxülislamov (1891-1961), sosialist Məmməd bəy Məhərrəmov, ittihadçı Mir Yaqub Mir Mehdiyevdən (1891-1952) ibarət nümayəndə heyətinin İstanbulda ləngiməsi Fransaya daxil olmaq üçün icazə uzadıldığından üç ay çəkdi. Üstəlik Əhməd bəy Ağaoğlunun ingilislər tərəfindən həbs olunaraq yaxın olduğu “İttihad və tərəqqi” komitəsi üzvlərilə birlikdə Malta adasına sürgün edilməsi anlaşılmazlıq yaratdı. Avropa ölkələrinin, xüsusən Fransa dövlətinin təhriki ilə çoxsaylı maneələrlə rastlaşan nümayəndəliyin çıxılmaz vəziyyəti barədə professor C.Həsənlinin “Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində 1918-1920” kitabında tutarlı faktları yerinə düşür: “Bütün sənədlərdən aydın olur ki, ermənilərin təsiri altına düşmüş Fransa siyasi dairələrinin süründürməçilikdə məqsədi nümayəndə heyətinin başçısı, görkəmli Azərbaycan siyasi xadimi Ə.M.Topçubaşovu Parisə buraxmamaq idi. M.H.Hacınski mart ayının 30-da Tiflisdəki Azərbaycan daimi nümayəndəsi M.Y.Cəfərova yazırdı ki, əvvəllər Ə.Ağaoğluna qarşı kompaniya qaldırmışdılar, indi də Topçubaşovu ləkələmək istəyirlər, açıq surətdə bildirirlər ki, o, Parisə buraxılmamalıdır.” (28.səh.186). 24 fevralda Şuranın 35 kilometrliyində 200 nəfərlik ingilis qoşunu bölməsi tərəfindən Qarabağ kəndlərini talan edən, müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi qırğınlar törədən Andronikin silahlı quldur dəstəsinin qarşısının alınması tarixi hadisə oldu. Vəziyyətin ciddiliyini görərək Andronikin silahlı dəstəsinin mahaldan çıxarılmasını israr edən müttəfiq qoşunları komandanlığının 3 aprel bəyanatı ilə Xosrov bəy Sultanovun səlahiyətlərini qəbul etməsi bölgədə əmin-amanlığın bərpasını sürətləndirdi. 12 aprel 1919-cu ildə franszılar yalnız M.H.Hacınski, M.Məhərrəm, C.Hacıbəyliyə Parisə getməyə icazə verirlər. 17 aprel Azərbaycan hökuməti M.H.Hacınskinin nümayəndə heyətinə rəhbərliyini təcili olaraq rəsmi təsdiq edir. Tadeuş Svyatoxovskinin yazdığına görə: “Azərbaycanlılar Parisə yalnız aprelin sonu 1919-cu ildə çatdılar. Bu isə zəruri işləri görmək və konfrans nümayəndələrini yola gətirmək üçün gec idi. Qonşularından fərqli onlara heç bir kömək göstərilmədi. Qərbdəki ermənipərəstlik hərəkatı, yaxud gürcü menşeviklərinin beynəlxalq sosializm ilə əlaqələri fonunda azərbaycanlıların mövqeyi zəif idi.” (82.səh.143). Lakin gec də olsa Fransaya getməyə nail olub Versal sülh konfransı çərçivəsində nümayəndə heyətinə rəhbərliyini həyata keçirən Ə.Topçubaşov həlli vacib işlər gördü. Professor C.Həsənovun yazdığı kimi: “May Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|