98
YĠS-in həyata keçirilməsi prosesində baramaaç ma və pambiq təmizlə mə
müəssisələrinin fəaliyyəti canlandı. 1918-ci ildən dayandırılmıĢ Naxçıvan duz
mədəni 1921-ci ilin yazından yenidən iĢə
baĢladı
122
. 1922-c i ilin sonu - 1923-cü
ilin əvvəllərində Nu xada dövlət baramaaçma fab rikləri iĢə düĢdü
123
. 1923-cü ildə
ġərur rayonunda və Ucar stansiyasında pambıqtəmizləmə zavodlarının fəaliyyəti
bərpa olundu
124
.
Tikinti materialları sənayesinin, o cümlədən Tovuz sement zavodunun
bərpasına baĢlanıldı. Zavodun fəhlələri 1921-ci ilin yayında əlavə ərzaq əldə
etmək üçün tarla iĢlərindən imtina edib, gündə 12 saat iĢləməklə zavodun
təmirini tezliklə baĢa çatdırmaq məqsədilə ixtisaslı fəhlələrdən zərbə qrupu
yaratdılar
125
və 1922-c i ilin aprelində zavod istismara verild i
126
. Çiragid zor
kükürd kolçedanı mədənində də bərpa iĢləri görüldü. Zəylik zəy zavodu,
Ləkidəki yağ zavodu iĢə baĢladı. 1922-ci ilin əvvəlində Nuxada üç dövlət
baramaaçma fabriki iĢə düĢdü
127
.
Balıq sənayesinin dirçəldilməsin i sürətləndirmək üçün 111 kiçik balıq
vətəgəsi icarəyə verildi, dövlətin bilavasitə ixtiyarında isə cəmi 11 ən iri balıq
vətəgəsi qalmıĢdı
128
: Balıqçılıq avadanlığı almaq üçün xaricə nü mayəndə
göndərildi. Balıq ko mitəsi Xalq Ərzaq Ko missarlığın ın yanında xüsusi idarəyə
çevrild i və təsərrüfat hesabına keçdi. 1922-ci ildə balıq tutmaq planı
artıqlamasilə yerinə yetirildi, balıq sənayesi gəlir gətirməyə baĢladı. Balıq
vətəgələri fəhlələrinin hər b irinin məhsuldarlığı 1924-cü ildə 1923-cü ildəki 173
puddan 230 puda çatdı
129
.
Kənd təsərrüfatının dirçəlməsi. Müharibələr, Ermənistanla sərhəd
rayonlarında ermən i hərbi qüvvələrilə toqquĢmalar nəticəsində Azərbaycanın
yüzlərlə kəndi xarabaya çevrilmiĢ, minlərlə sakini qaçqın olmuĢ və ağır sınaqlara
məruz qalmıĢ, kənd təsərrüfatı tənəzzülə uğramıĢdı. Hərb i ə məliyyatlar
nəticəsində və eləcə də sovet hakimiyyətinin kəndlilərin mənafeyinə uyğun
olmayan bir sıra tədbirləri - ərzaq sapalağının, at-araba mükəlləfiyyətinin tətbiqi
1920-c i ildə iĢ heyvanlarının a za lmasına, ə kin sahələrinin 35 fa iz ixt isara
düĢməsinə səbəb olmuĢdu
130
.
Kənd təsərrüfatı istehsalındakı tənəzzü lü dayandırmadan Ģəhər əhalisini
çörək və baĢqa yeyinti məhsulları ilə, sənayeni isə xammal, yanacaq və iĢçi
qüvvəsi ilə təmin etmək mü mkün olmayacaqdı. Buna görə də kənd t əsərrüfatını
təcili bərpa etmə k lazım idi.
Yo xsu l və a ztavanlı kəndli ailələ rinin ə ksəriyyətinin torpaqla, kənd
təsərrüfatı alətləri və iĢ heyvanı ilə təmin olun ması, suvarma sisteminin bərpa
edilməsi kənd təsərrüfatının dirçəlməsin in əsas məsələsi idi. Ta xılçılığı bərpa
etmək vəzifəsi birinci növbədə dururdu. Məhz buna görə də 1921-ci ildə payız
99
əkin kampan iyası zamanı nəzərdə tutulan 47,4 min desyatin əvəzinə 550 min
desyatin sahədə taxıl səpini aparıldı
131
.
Dövlət tərəfindən 1921-ci ildə kəndlilərə borc o laraq (puldan əlavə) 47
min 601 pud payızlıq, 1922-ci ildə isə 58 min 400 pud yazlıq to xu m buraxıldı
132
.
Azərbaycan Kommunist partiyasının IV qurultayı (fevral 1922-ci il)
kənd təsərrüfatını müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdırmağı birinci dərəcəli
vəzifə kimi irəli sürdü. Pambıqçılığın in kiĢafına, köhnə suvarma arxla rın ın
bərpasına, Muğan, Mil və ġirvan düzənliklərində yenilərinin inĢasına böyük
əhəmiyyət verilirdi. Pamb ıqçı kəndlilərdən toplanan vergiləri azaltmaq, onlara
səpin üçün borc toxu m vermək lazım id i
133
.
Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Sovetinin s ədri Q.M.Musabəyov
respublika höku mətin in fəaliyyəti haqqında Ġkinci Ümu mazərbaycan Sovetlər
qurultayındakı (28 aprel 1922-ci il) məruzəsində qeyd etmiĢdi: "ġəhər
sənayemizin böyük əhəmiyyətinə baxmayaraq, belə b ir faktı inkar etmək olmaz
ki, Azərbaycan əkinçilik ölkəsidir və bizim kənd təsərrüfatımıza qayğı ön planda
olmalıdır"
134
.
Azərbaycan hökuməti 1922-1923-cü illərdə kənd təsərrüfatın ın in kiĢafı
istiqamətində vacib qərarlar qəbul etdi
135
. Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi,
torpaq məsələsinin həllində irəliləyiĢ və dövlətin kö məyi tədricən öz bəhrəsini
verird i. Kənd təsərrüfatı dirçəliĢ yoluna düĢürdü. 1922-ci ildə payızlıq taxıl ü zrə
dövlət planı 125 faiz yerinə yetirildi. Həmin il buğda əkini sahəsi 320 min
desyatino çatdı. Ümu miyyətlə, 1922-c i ildə taxıl əkini sahəsi 1914-cü ildəkinin
96 faizi qədər id i
137
.
Azərbaycanın kənd təsərrüfatında ən mühüm sahələrdən biri
Pambıqçılıq id i. Pamb ıqçılığın səviyyəsi xey li aĢağı düĢmüĢ və demək olar ki,
tam məhvolma həddinə çatmıĢdı.
Bütün sovet ölkəsi üçün də pambıqçılığın in kiĢafı prinsipial əhəmiyyət
kəsb edirdi. Təsadüfi deyild i ki, Mərkəzi hakimiyyət Azərbaycanı bu qiy mətli,
ancaq on ağır zəh mət tələb edən bitkinin istehsal bazalarından birinə çev irməyə
çalıĢırdı.
1920-c i il noyabrın 2-də RSFSR Xalq Ko missarları ġurası V.Ġ.Len inin
imzası ilə Türküstan və Azərbaycanda pambıqçılığ ı bərpa etmək haqqında qərar
qəbul etdi. RSFSR Xalq Torpaq
Komissarlığına pamb ıqçılıqla məĢğul olan
sovxoz və kolxo zlarda pa mbıq əkininə üsrün yer verilməsi, köhnə təcrübə
tarlaların ı, seleksiya stansiyaların ı bərpa etmək və yenilərin i əldə etmək mühü m
vəzifə olaraq tapĢırıld ı. Pambıq əkin i ilə məĢğul olan kollektiv və
fərdi
təsərrüfatlara torpaq və sudan istifadədə imtiyazlar verild i, Müvafıq
ko missarlıqlara və idarələrə tapĢırıldı ki, pambıq əkin i ilə məĢğul olan
təsərrüfatları kənd təsərrüfatı alətləri və gübrə ilə ilk növbədə təmin etsin,