Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

366 

 

NƏTĠCƏ 

 

Altıncı  cild  yetmiĢ  illik  "sovet  dövrünün"  ən  mürəkkəb  və  çox 

ziddiyyətli  olan  20  ilini  əhatə  edir.  Belə  ki,  Azərbaycanda,  Bakın ı  istisna 

etməklə,  "sosializm  cəmiyyəti"  qurmaq  üçün  baĢlıca  obyektiv  və  subyektiv 

amillərin  tam  mövcud  olmadığ ı,  geridə  qalmıĢ  bir  ucqar  müstəmləkə  diyarında 

"iyirmi  ilə  sosializmin  qələbəsini"  bərqərar  etmək,  ə lbəttə,  əsil  həqiqətdən uzaq 

idi və onu yalnız "sıçrayıĢlı-sosializm

‖

  modeli adlandırmaq olard ı.  Eyni za manda 

Azərbaycan  xalq ı  bu  dövrdə  məĢəqqətləıiə  dolu  ço x  çətin  yol  keç miĢdi. 

Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  H.Ə.Əliyev  Müstəqillik  günü 

münasibətilə  1996-cı  il  may ın  28-də  etdiyi  çıxıĢ ında  20-30-cu  illəri 

səciyyələndirərək  demiĢdir:  "...  Bu  dövr  çox  mü rəkkəb,  ziddiyyətli  dövr  bir 

tərəfdən  hakim  rejim  repressiyaları,  xalqımızın  ənənələrinə,  mənəviyyatına 

göstərilən təzyiq lər,  məhru miyyətlər və məhdudiyyətlər", Ġkinci tərəfdən isə eyni 

zamanda xalqımızın böyük inkiĢaf yolu olmuĢdur... "  

Sovet  cəmiyyətinin  bütün  paradoksu  bunda  idi  ki,  20-30-cu  illər 

hüdudunda  Azərbaycanda  neqativ  cəhətlərilə  yanaĢı,  xalq  təsərrüfatının  

inkiĢafında,  mədəniyyətin  yüksəliĢində,  elmi-texn iki  potensialın  tərəqqisində 

köklü tarixi uğurlar əldə ed ilmiĢdi.  Təkcə  1928-1941-ci  illərdə respublikada  70-

dək  dövlət sənaye  müəssisəsi  iĢə  düĢmüĢ, sənaye  obyektlərinin  yeniləĢdirilməsi 

coğrafiyası,  az  da  olsa,  geniĢlənməyə  baĢlamıĢ,  istehsalın  yeni  sahələri  - 

maĢınqayırma  və  metal  emalı  sənayesi  yaranmıĢ,  kimya  sənayesi  müəssisələri 

tikilmiĢ,  elektrikləĢdirmə  müvəffəqiyyətlə  həyata  keçirilmiĢ,  yüngül  sənaye 

məhsulların ın  həcmi  artmıĢdı.  M illi  fəh lə  sinfi  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə 

dəyiĢilmiĢ  və  onun  qabaqcıl  dəstəsi  olan  neftçilər  yetiĢ miĢdi.  Təzələn miĢ  yeni 

cəmiyyət  quruculuğu  bu  illərdə  fəhlə  sinfinin  fədakar  əmək  fəaliyyətini  intiĢar 

etdirmiĢ və bu, özünün əyani ifadəsini kütləvi sosializm yarıĢında - zərbəçilikdə, 

yenilikçilikdə.  staxanovçuluq  hərəkatında  tapmıĢdı.  Xalq  arasından  həqiqi 

əməkçilər, əsil əmək qəhrəman ları, vətənpərvərlər çıxmıĢd ılar. 

Azərbaycan kəndi də ciddi dəyiĢikliyə məru z qalmıĢdı. "Aqrar

 

inqilab" - 

"fövqəlamiranəlik"  metodu  ilə  yuxarıdan  həyata  keçirilmiĢ  "kollektivləĢdirmə" 

nəticəsində  30-cu  illərin  ortalarına  qədər  demək  o lar  ki,  bütün  torpaqlar 

ictimailəĢdirilmiĢ,  1940-cı  kənddəki  təsərrüfatların  99  faizini  b irləĢdirən  3429 

kolxo z, habelə 50 sovxo z təĢkil edilmiĢdi. Üçüncü beĢilliyin üç il a ltı ayı ərzində 

kənd  təsərrüfatına  dövlət  kapitalı  qoyuluĢu,  kolxo zların  da  kapital  qoyuluĢu 

nəzərə  alın maqla  52,7  mln  manata  bərabər  idi.  Təkcə  sovxo zlarda  traktorların  

sayı  6,1  minədək  artmıĢdı,  respublikanın  torpaqlarında  700-dək  ko mbayn, 

minlərlə  toxu msəpən  maĢın  iĢləyird i.  Kənd  təsərrüfatında  texnikadan  istifadə 

edilməsi  ço x  zəh mət  tələb  edən  istehsal  proseslərinin  mexanikləĢdirilməsinə 

---

367 

 

imkan  vermiĢdi.  Ço x  ü zücü  zəh mət  tələb  edən,  daha  ağır  və  yorucu  kənd 

təsərrüfatı  bitkisi  o lan  pambıq  yetiĢdirilməsi  üçün  aparılan  çiyid  səpini  1940-cı 

ildə mexan ikləĢdirilmiĢdi. 

Sovet  Ġttifaqının  əsas  neft  bazası  olan Azərbaycan sonra ölkənin  ikinci 

pambıq  bazasına,  tədricən  sitrus  bitkiləri  yetiĢdirilən  zonasına  çevrilməyə 

baĢlamıĢdı.  Artıq  1935-ci  ildə  Azərbaycanın  çayçılıq  sovxo z  və  kolxo zları 

ölkəyə  123  ton  yaĢıl  çay  yarpağı  vermiĢdi.  Bu  illərdə  kurslar,  texniku mlar,  ali 

tədris müəssisələri Ģəbəkəsi vasitəsilə yeni  kadrlar  - aqrono m,  zootexnik, baytar 

və  mexanizatorlar  hazırlan mıĢdı.  1940-cı  ilin  əvvəllərinə  respublikanın  kənd 

təsərrüfatında  iki  minədək  mü xtəlif  mütəxəssis  çalıĢırdı,  dörd  min  azərbaycanlı 

qadın və qız traktor idarə etməyi öyrən miĢdi. Bununla belə, müharibədən əvvəlki 

illərdə  A zərbaycanda  kənd  təsərrüfatı  istehsalının  bir  ço x  məsələləri  tam  həll 

edilməmiĢdi.  Respublikan ın  aqrar  bölməsi  ifrat  mərkəzləĢdirmə,  inzibatçılıq  

tabeliyinə  düĢüb  göstəriĢli  iqtisadiyyatın  üzvi  hissəsinə  çevrilmiĢdi.  Kəndli 

əslində  müstəqil  istehsal  fəaliyyətindən  və  torpağın  müstəqil  sahibi  olmaq  

hüququndan məhru m edildi. 

Sovet  dövləti  xüsusən  birinci  onillikdə  fəhlə-kəndli  kütlələrinin  

ümu mtəhsil,  mədəni  səviyyəsinin  yüksəldilməsi  üçün  az  iĢ  görməmiĢdi.  Bu  

nailiyyətlər  vəzifələrin  yeniliyinə,  böyük  çətin lik  və  səhvlərə,  artan 

bürokratiyanın  məhvedici  təsirinə,  30-cu  illərin  sonlarında  isə  inzibati-amirlik 

sisteminin  bərqərar  o lmasına  ba xmayaraq,  xalq ın  ağır  zəh məti  və  quruculuq 

qabiliyyəti  hesabına  əldə  edilmiĢdi.  Ġki  onillik  ərzində  respublikada  əmə k 

qabiliyyətli yaĢlı əhali arasında kütləv i savadsızlıq proble mi əsasən həll edilmiĢ, 

yeni  təhsil  sistemi  yaradılmıĢ,  yazı  islahatı  keçirilmiĢ,  qadın  hərəkatı 

geniĢlənmiĢ, elm, ədəbiyyat və incəsənət inkiĢaf etmiĢdi. 

Ġkinci  dünya  müharibəsi  ərəfəsinə  kimi  Azərbaycan  xalqın ın  malik 

olduğu intellektual potensial bu illərin ciddi nailiyyəti idi.  

20-30-cu  illərdə  Azərbaycanda  sovet  mədəniyyətinin  formalaĢ ması  və 

inkiĢafı  prosesində  onun  digər  xalq larla  qarĢılıqlı  yaradıcılıq  əlaqələrinin  

yaranması  və  ö lkədə  baĢ  verən  sosial-iqtisadi  dəyiĢikliklər  zəminində  in kiĢaf 

edən  mədəni  ünsiyyət  mühüm  rol  oynamıĢdı.  A zərbaycan  mədəniyyəti  həmin  

dövrdə  ölkənin  bütün  xalqlarının  mədəniyyəti  ilə  sıx  əməkdaĢlıq  Ģəraitində 

inkiĢaf edird i. 

Azərbaycanda yeni mədəniyyət mövcud hakim ideolo ji  rejim Ģəraitində 

ciddi  çətinlikləri,  səhvləri,  əyintiləri  dəf  edərək  təĢəkkül  tapmıĢdı.  Tar,  milli 

ansambllar  və  muğamlarla  bağlı  diskussiyalar,  çadranın,  papağın  çıxarılması 

barədə  dekretlər  hazırlan ması,  mədəniyyət  sahəsinə,  xüsusilə  xalq ın  soykökünə, 

dilinə,  dininə,  milli  irsinə  güclü  təsir  edən  darçərçivəli  "ideoloji"  diktat  və  s. 

respublikanın  mədəni  inkiĢafına  mənfi  təsir  göstərmiĢdi.  Bu  və  baĢqa 

---