Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

135 

 

birinci  Konstitusiyasının  əslində  təkrarı  id i.  Konstitusiya  Azərbaycanda  yeni, 

sovet  quruluĢunun  yarandığını,  əməkçilərin  mənafelərinin  və  hüquqlarının  

qorunduğunu  təsbit  etdi.  Konstitusiya  bəyan  edirdi  ki,  Azərbaycanda  ali 

hakimiyyət  fəhlələrə  və  əməkçi  kəndlilərə,  ö z  əməy i  ilə  yaĢayanların  hamısına 

məxsusdur.  Əməkçilər  üçün  həqiqi  vicdan  azadlığı  təmin  etmək  məqsədilə 

məscidlər,  kilsələr  dövlətdən,  məktəblər  isə  onlardan  ayrılırdı.  Məktəblərin  

dünyəvi, təhsilin isə pulsuz, ü mu mi və icbari olduğu elan edilirdi.  

Azərbaycan SSR Konstitusiyası fəhlə və kəndli təĢkilatlarına mətbuat və 

söz  azadlığı  verird i.  Ümu mi  hərbi  mükəlləfiyyət  müəyyən  edilir,  respublikanın  

müdafiəsi bütün əməkçilərin borcu sayılırdı.  

Konstitusiyada deyilirdi  ki, bütün millətlər sosial-iqtisadi, ict ima i-siyasi 

və  mədəni  həyatın  hər  bir  sahəsində  bərabər  hüquqlara  malikdirlər. 

Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin prinsip etibarilə tarixi əhəmiyyəti var id i. Belə 

ki,  ölkənin  Əsas  qanununda  ilk  dəfə  o laraq  irqindən,  milli  mənsubiyyətindən 

asılı  o lmayaraq  bərabərlik  təsbit  edilmiĢ,  milli  azıqların  mənafelərinin  

qorunmasına  təminat  verilmiĢdi.  Həmin  maddədə  deyilirdi:  "ASSR  din indən, 

irq indən  və  milliyyətindən  asılı  olmayaraq  vətəndaĢların  bərabər  hüquqlara  

ma lik  o lduğunu  qəbul  edərək,  bu  zə mində  hansısa  imt iyazlar  və  ya  üstünlüklər 

müəyyən edilməsinin, yaxud bunlara yol verilməsinin, eləcə də hər hansı Ģəkildə 

milli  azlıq lara  zülm  edilməsinin  və  ya  onların  hüquq  bərabərliyinin  

məhdudlaĢdırılmasın ın  respublikanın  əsas  qanunlarına  zidd  olduğunu  elan 

edir"

33

. 

Respublika mətbuatı fəhlə və kəndlilərə mü raciət edərək, Konstitusiyanı 

"öyrənməyə, dərk etməyə,  mənimsəməyə" çağırır, onu "proletariat diktaturasının 

böyük xartiyası" elan edirdi. 

Konstitusiya  təsdiq  edildikdən  sonra,  onun  tələbinə  uyğun  olaraq, 

Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi ləğv edildi. Quru ltay Azərbaycan Mərkəzi Ġcraiyyə 

Ko mitəsini  -  Sovetlər  qurultayları  arasındakı  dövrdə  respublikanın  ali 

qanunvericilik  orqanı  seçdi.  Azərbaycan  MĠK  73  üzvdən  və  26  nəfər  üzvlüyə 

namizəddən ibarət id i. Bunlardan 51 nəfəri azərbaycanlı, 14-ü rus, 3-ü ermən i, 2-

si gürcü, 1 nəfəri yəhudi idi 

34

. 

Azərbaycan  MĠK-in  mayın  21-də  açılan  Birinci  sessiyasında  9  üzvdən 

(S.A.Ağamalıoğlu, 

Ə.H.Qarayev, 

M.B.Qasımov, 

Ġ.M.KonuĢkin, 

N.N.Nərimanov,  M.G.PleĢĢakov,  M.H.Hacıyev,  T.Ə.Hüseynov,  T.A.ġahbazov) 

və 3 nəfər namizəddən ibarət  Rəyasət Heyəti seçildi

35

. Azərbaycan kəndlilərin in 

nümayəndəsi M.H.Hacıyev Azərbaycan MĠK-in sədri seçild i. 

Azərbaycan  MĠK-in  Birinci  sessiyasında  Azərbaycan  SSR  Xalq  

Ko missarları  Sovetinin  tərkib i  təsdiq  edildi.  A li  Ġcra  hakimiyyəti  olan  XKS 

Sovetlər  qurultayı  və  Azərbaycan  MĠK  qarĢısında  məsul  idi.  Xalq  Ko missarları 

---

136 

 

Sovetinə  17  xalq  ko missarı  daxil  idi.  N.N.Nərimanov  Azərbaycan  SSR  XKS 

sədri seçildi. 

Beləliklə,  Azərbaycanda  "sovet  milli  dövlət  quruculuğunun"  üçüncü 

mərhələsinə  keçilməsi  baĢa  çatdı.  XX  əsrdə  Azərbaycan  xalq ının  tarixində  ilk 

respublika ADR idi, Ġkincisi isə Azə rbaycan SSR oldu.  

Azərbaycan  bütün  müsəlman  aləmində  yeni  tip li  ilk  dövlət  Sovet 

respublikası oldu. Azərbaycan xalqı ö zünün yaxĢı həyatı, əmin-amanlığ ı naminə 

yeni  respublikaya  böyük  ümid lər  bəsləyird i.  Gö rkəmli  yazıçı,  ictimai  xad im 

C.Məmmədquluzadə 1922-ci  ildə MollaNəsrəddin" jurnalında yazırd ı ki, "Molla 

Nəsrəddin"in  ruhuna  və  arzularına  uyğun  gələn  Ģey  Sovetlər,  sovet  quruluĢu 

adlanır.  Mən  Ģadam  ki,  bu  günləri  gördüm  və  arzu m  çin  oldu.  Sovet  quruluĢu, 

sovet  hakimiyyəti  bizim  inam  yollarımızdır.  Bu  bizim  inamımızdır.  Biz  əminik 

ki,  Vətən,  Ölkə  bütün  zəh mətkeĢlərə  məxsusdur.  Ölkəni,  dövləti  məhz  bu 

zəh mətkeĢlər  idarə  edirlər.  Ölkənin  sahibi  yalnız  onlardır  və  Sovetlər  vasitəsilə 

dövləti yalnız onlar idarə edirlər. Sovetlər, bax, bu deməkdir"

36

. 

Xalq ın  əksəriyyəti  ü rəkdən  inanırdı  ki,  Azərbaycanın  fəhlələri  bütün 

əməkçiləri öz milli dövlətçiliyin i əldə etmiĢdir, on lar ö z respublikasının- suveren 

sovet  dövlətinin,  Azərbaycan  SSR-in   bünövrəsini  qoyurlar.  Lakin  xalq 

təsərrüfatının  ideologiyalaĢdırılmıĢ  sistemi,  ictimai-siyasi  həyatı  hər  Ģeyi  əhatə 

edən  "siyasiləĢdirilməsi",  həddən  artıq  inzibatçılıq  v ə  idarəetmənin  totalitar 

üslubu,  veliko rus  Ģovinizminin  milli  müstəqilliyə,  azadlığa  və  hüquq 

bərabərliy inə təzy iqinin güclən məsi tədricən onun simasını dəyiĢdirdi.   

Milli  azlıqlar  arasında  iĢ.  Azərbaycanın  əhalisi  ço xmillətli  idi. 

Azərbaycanlılardan  əlavə,  burada  ermənilər,  ruslar,  gürcülər,  ukray rıalılar, 

ləzgilər,  kürd lər,  yəhudilər,  talıĢlar  və  baĢqaları  da  yaĢayırdılar.  Zaqafqaziyada 

demokratik  "müstəqil"  dövlətlərin  yaranmasından  ötən  dövrdə  diyarda  milli 

münasibətlər  o lduqca  kəskinləĢ miĢdi.  Azərbaycan  torpaqlarını  ələ  keçirmək 

məqsədilə daĢnak  Ermənistanının baĢladığı təcavüz  xalq ımızın həyatında ağır  iz 

buraxmıĢdı. M illi  münasibətlərin ço x  mü rəkkəb olduğu bir Ģəraitdə, ilk növbədə 

respublikada  yaĢayan  xalqlar  arasında  milli  sülh  yaradılmasına  dair  fəaliyyətə 

baĢlamaq lazım id i. 

Azərbaycanın Ģəhər əhalisinin milli tərkibi qarıĢıq idi:  Bakıda,  Gəncədə, 

Nu xada  (indiki  ġəkidə),  Lən kəranda,  Qubada,  ġuĢada  və  baĢqa  Ģəhərlərdə 

ermənilər, yəhudilər  müəyyən faiz təĢkil edird ilər.  BaĢqa  millətlərdən olan  kənd 

əhalisi  əsasən  yığcam  halda  yaĢayırdılar.  Məsələn,  ermən ilər  ġuĢa,  Gəncə, 

CavanĢir,  Qaryagin,  ġamaxı,  Göyçay  qəzalarında,  gürcülər  Zaqatala  dairəsində, 

kürdlər  CavanĢir qəzasında və Qubadlıda,  ləzg ilər Zaqatala dairəsində,  Quba və 

Nu xa qəzalarında, ruslar  Gəncə,  Cavad və ġamaxı qəzalarında, talıĢlar  Lənkəran  

qəzasında cəmləĢmiĢdilər. 

---