Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

40 

 

adlandırılırd ı.  ġəhərlərdən  ġəki,  ġəmkir,  Girdiman,  Naxçıvan  və  b.  əsas  ticarət 

yollarından aralı və ucqar yerlərdə salın mıĢ sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri idi. Bu 

Ģəhərlər  eyni  zamanda  hərbi  dəstələrin  yerləĢdiyi  qalalardı.  Üçüncü  tip  Ģəhərlər 

əkinçilik  xarakteri  daĢıyan,  sosial-iqtisadi  mənada  Ģəhər  olmayan,  lakin  feodal 

vilayətlərinin  in zibati  mərkəzləri sayılan Ģəhərlər  idi.  Belə Ģəhərlərə indiki Ağdam 

rayonunda  yerləĢən  Gavurqala,  Qax  rayonundakı  Torpaqqala,  Mingəçevir  və  bir 

sıra  baĢqa  məskənləri  aid  etmək  olar.  Ġlk  iki  tip  Ģəhərlərin  ətrafında  əhalisi  kənd 

təsərrüfatı ilə məĢğul olan kənd nahiyələri yerləĢird i.  

Moisey  Kalankatlı  və  Movses  Xorenatsinin  məlu matları  A lbaniya 

Ģəhərlərinin  siyasi  strukturunu  aydınlaĢdırmaq  imkanın ı  verir;  məlu m  o lur  ki,  bu 

Ģəhərlər yerli  məmu rlar, hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. V əsrdə Tsri Ģəhərinin 

hakimi a rĢaki hökmda rla rın ın nəslindən olan Xoçkarik id i. Mənbələrdə ki  mə lu mat 

bütün Ģəhər sakinlərinin  iĢtirak etdiyi, kəskin siyasi Ģəraitdə qərarlar çıxaran Ģəhər 

yığıncaqlarının  olması  ehtimalın ı  da  verir.  Belə  ki,  626-cı  ildə,  xəzərlər  Bərdəyə 

hücum  etdiyi  zaman  Sasani  mərzbanı,  yaln ız  alban  əyanlarının  və  Ģəhər 

sakinlərinin  razılığ ını  alandan  sonra  xəzərlərə  hərbi  müqavimət  göstərilməsi 

haqqında qərar qəbul edə bilmiĢdi. 

Albaniyanın  mühüm  Ģəhərlərindən  biri  Qəbələ  id i.  ġəhər  e.ə.  IV  əsrin 

sonu  -  III  əsrin  əvvəllə rində  meydana  çıxmıĢ  və  e.  XVIII  əsrinədək  mövcud 

olmuĢdur.  V  əsrədək  Qəbələ  Albaniyanın  paytaxtı,  alban  hökmdarları  və  alban 

arxiyepiskopunun iqamətgahı olmuĢ, paytaxt  Bərdə Ģəhərinə  köçürüldükdən sonra 

isə ölkənin ən  iri siyasi-in zibati, d ini-in zibati (arxiyep iskopluq), ticarət-sənətkarlıq 

və mədəni mərkəzlərindən biri olaraq qalmıĢdır. Ço xillik arxeoloji iĢlər nəticəsində 

məlu m  olmuĢdur  ki,  I  əsrin  sonundan XVIII əsrin ortalarınadək Ģəhər Qaraçay və 

Covurluçay arasındakı hündür təpədə yerləĢmiĢdi. ġəhər 25 ha-da çox sahəni tutan, 

içqalası  Səlb ir  adlanan  Ģimal  və  Qala  adlanan  cənub  hissələrinə  bölünürdü.  ġəhər 

sakinləri IX əsrədək əsasən Səlbirin, IX əsrdən isə Qalanın ərazisində yaĢayırdılar. 

Qazıntılar  zaman ı  ço xsaylı  yaĢayıĢ  evləri  və  ictimai  tikili  qalıqları,  habelə  zəngin 

maddi-mədəniyyət nümunələri aĢka ra çıxarılmıĢdır.  

V  əsrdən  sonra  Moisey  Kalankatlıya  görə,  alban  hökmdarı  Vaçe  tərəfindən 

tikilmiĢ  Bərdə  (onun  Partav  adı  erməni  mənbələrindəki  yazılıĢ  formasına  əsaslanır) 

paytaxt  olur. Mühüm  karvan  yollarının  qovĢağında  yerləĢən bu Ģəhər  Yaxın  və  Orta 

ġərqin ən iri ticarət mərkəzlərindən  biri  idi.  Böyük  Uti  v ilayətində  yerləĢən  Bərdə 

erkən  orta  əsrlərdə  Qafqaz  Albaniyasının siyasi,  dini  və  mədəni  mərkəzinə  çevrildi. 

Bərdə son alban arĢakilərinin və Mihranilər sülaləsindən olan hökmdarların, VI əsrdən 

isə  alban  katolikosunun  iqamətgahı  olur.  Ticarət-sənətkarlıq  mərkəzi  olan  bu 

Ģəhərdən baĢqa yerlərə ipəkqurdu, barama, çoxlu ipək, qızıl boya və s. aparılırdı. 628-ci 

ildə  Ġran-Bizans  müharibələri  zamanı  Bərdə  Bizansın  müttəfiqləri  o lan  xəzərlər 

tərəfindən  dağıdılmıĢdı.  ġəhər  ancaq  VIII  əsrin  əvvəllərində,  Xilafətin  Ģimal 

vilayətlərinin hakimi Əbd əl-Əziz ibn Xatimin əmri ilə bərpa edilmiĢdir. 

Naxçıvan - Azərbaycanın ən qədim Ģəhərlərindən biridir. Yazılı qaynaqlarda, 

---

41 

 

Araz  çayının sol sahilində  yerləĢən bu Ģəhər  haqqında  ən  erkən  məlumat  tarixçi  Ġosif 

Flaviyə  (e.ə.  I  əsr) və yunan  coğrafiyaçısı  Ptolemeyə  (e.  II  əsr)  mə xsusdur.  V-VII  və 

XIII-XVII əsrlərin erməni,  VIII-XIII əsrlərin alban  müəlliflərində, eləcə də  IX-XIII 

əsrlər  ərəb  və  fars  dilli  mənbələrdə  bu  Ģəhər  haqqında  məlumat vardır.  I  əsrdən  VI 

əsrədək Naxçıvan Albaniyada Ģəhər və vilayət  olmuĢdur.  591  -ci  il  müqaviləsinə görə 

Naxçıvan  Sünik və  Vaspurakan  vilayətləri  tərkibində  bilavasitə  Ġrana tabe edilmiĢdir. 

VI-VII əsrlərdə Naxçıvanda Ġran Ģahı I Xosrovun adından pul kəsən zərbxana var idi. Ġran 

-  Bizans  müharibələri  zamanı  Naxçıvan  gah  Sasani,  gah  da  Bizans  qoĢunlarının 

basqınlarına məruz qalırdı. 

Erkən  orta  əsrlər  dövründə  Dərbənd  yalnız  albanların  baĢ  qalası, 

Sasanilərin  Qafqazdakı  istinadgahı  kimi  deyil,  həm  də  mühüm  orta  əsr  Ģəhəri,  ən  iri 

ticarət-sənətkarlıq  və  siyasi  mərkəzlərdən  biri  kimi  tanın mıĢdı.  Onun  qədim 

dünyanın ən mühü m ticarət yollarından biri ü zərində tutduğu əhəmiyyətli mövqeyi, 

alban hökmdarları və Sasanilər dövründə xüsusi hərbi-strateji əhəmiyyəti Ģəhərin sürətli 

inkiĢafı  üçün Ģərait yaratmıĢdı.  VI  əsrdə  Dərbənd  mütəĢəkkil  daxili  struktura, dürüst 

seçilmiĢ topoqrafiyaya malik Ģəhər kimi məĢhur idi. 

"Alban tarixi"ndə Dərbənd "əzəmətli Ģəhər" adlandırılırd ı.  VIII əsr erməni 

tarixçisi  Gevondun  məlumatına  görə,  Dərbənd  qala  divarları  və  bürclərlə  əhatə 

olunmuĢdu. Ananiy ġirakatsinin "Erməni coğrafiyası"nda Dərbənd "Çora keçidin in 

Ģəhəri, dənizin ortasında tikilmiĢ möhtəĢəm istinadgah" adlandırılmıĢdır.  

Moisey  Kalankatlının  təsvirindən  Ģəhərin  küçə  və  meydanlar  sis temini 

əhatə  edən  daxili  planı  məlu m  olur:  "[Xəzərlər]  abır-həyasını  itirmiĢ  yırtıcı 

canavarlar  kimi  [Ģəhər  sakinlərin in]  ü zərinə  atıld ılar,  Ģəhərin  küçə  və 

meydanlarında  onları  amansızcasına  kəsib-doğradılar...  A lovun  yanan qamıĢlıqda 

dolaĢan [dilləri] kimi onlar bir qapıdan girib, o b irisindən çıxırd ılar".  

Alban  hökmdarları  və  Sasani  Ģahlarının  hərbi-siyasi  dayağı  və  strateji 

məntəqəsinin  əvvəlcə  böyük  bir  qarnizonun  yerləĢdiyi  mühü m  inzibati  mərkəzə, 

daha  sonra  isə  inkiĢaf  edərək  ticarət-iqtisadi  mərkəzinə  çevrilməsi  nəticəsində 

Dərbənd  bir  Ģəhər  kimi  təĢəkkül  tapmıĢdır.  Strateji  məntəqənin  erkən  orta  əsr 

Ģəhərinə  çevrilməsində  Sasani  Ģahlarının  quruculuq  fəaliyyəti  böyük  rol 

oynamıĢdır. 

Ticarət-sənətkarlıq  mərkə zi  kimi  Dərbəndin  əsas  sənətkarlıq  sahəsi 

qədimdən  burada  mövcud  olmuĢ  və sonralar  daha  da  inkiĢaf  etmiĢ  toxuculuq  idi. 

Dərbəndin  arxeo loji  təbəqələrində  çoxlu  silah,  Ģeypur,  metal  məmu latlar,  zinda n, 

çəkic,  mis  və  dəmir  filizi  qalıqlarının  tapılması  burada  metal  emalı  və 

metallurg iyanın  inkiĢafına  dəlalət  edir.  ġüĢə  əĢyalarının  ço xluğu,  onların 

özünəməxsusluğu və geniĢ çeĢidi Dərbənddə ĢüĢə istehsalının yüksək inkiĢafından 

danıĢmağa imkan verir. 

Dulusçuluq  burada  çox  yüksək  inkiĢaf  səviyyəsinə  çatmıĢdı.  Xeyli  ən 

mü xtəlif  təyinatlı  qab-qacaq,  ço xlu  saxsı  su  borusu,  biĢmiĢ  kəıp ic,  kirəmit,  soba 

qalıqları,  qab-qacaq  biĢirmək  üçün  vəsait  və  s.  Ģəhərin  yüksək  inkiĢaf  etmiĢ 

---