Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

44 

 

əĢyaları vardır. 

Erkən orta əsrlər dövründə Albaniyanın ticarəti və ticarət əlaqələri haqqında 

yuxarıda  qeyd  olunmuĢ  tapıntılarla  yanaĢı,  dəfinə  halında  və  tək-tək  nüsxələrlə 

tapılmıĢ  çoxsaylı  sikkələr  də  məlumatlar  verir.  Bu  tapıntılar  göstərir  ki,  Albaniyanın 

Sasani Ġranı ilə əlaqələri  xüsusilə canlı olmuĢdur. Bu, bilavasitə həmin dövrün siyasi 

və  mədəni Ģəraiti  ilə  əlaqədardır.  Sikkə  tapıntıları  təsdiq  edir  ki,  erkən  orta  əsrlərdə 

Albaniya  bazarlarında  Sasani  gümüĢ  sikkələri  hakim  rol  oynamıĢdır.  Hələlik  tarixi 

Albaniyanın ərazisində Sasani sikkələrin in ən ilkin nümunələri  1964-cü ildə Qəbələ 

Ģəhərgahı  yaxınlığında  tapılmıĢ  dəfinədən  məlumdur.  Dəfinə  torpaq  iĢləri  zamanı 

təsadüfən  tapıldığından  sikkələrin  bir  qismi  əhali  arasında  yayılmıĢdır.  Dəfinənin 

sikkələrindən  yalnız  158  ədədini  toplamaq  mümkün  olmuĢ  və  həmin  sikkələr 

Azərbaycan  Tarix  Muzeyinə təhvil  verilmiĢdir.  Sonralar  həmin  dəfinədən  aĢkar olun-

muĢ daha 5 sikkə həmin  mu zeyə verilmiĢ dir.  Dəfinədə olan sikkələrin əksəriyyətini 

(155 ədədini) Sasani hökmdarı 11 Varəhranın (274-291) drahmaları (dirhəmləri) təĢkil 

edir.  Lakin  dəfinənin  tərkibində  e.  I—II  əsrlərinə  aid  Parfiya  və  Roma  sikkələrinin 

tək-tək nüs xələri də vardır. 

Erkən  Sasani  sikkələrinin  azsaylı  olması  və  bu  dəfinə  təsdiq  edir  ki,  ilk 

Sasani  hökmdarları  dövründə  Albaniyada  əvvəllər  kəsilmiĢ  Parfiya  və  Roma 

sikkələrindən də istifadə olunmuĢdur. Güman etmək olar ki, tarixi Albaniya ərazisində 

III-IV əsrlərə aid olan abidələrdə aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar zamanı Sasani Ġranından 

gətirilmiĢ  məmulata,  o  cümlədən  sikkələrə,  nisbətən  nadir  hallarda  təsadüf  edilməsi 

Albaniyanın  Sasani  təsiri  dairəsinə  tədricən  daxil  olması  ilə  izah  edilə  bilir.  Sasani 

sikkələrinin və digər məmulatın (qliptika, torevtika nü munələri və s.) axını sonralar 

tədricən  güclənmiĢ,  V-VII  əsrlərdə  isə  Albaniya  bazarlarında  xey li  dərəcədə 

artmıĢdı.  TapılmıĢ  Sasani  sikkələrinin  çoxsaylı  nümunələri  məhz  bu  dövrə  aiddir. 

Onlara  həm  tək-tək nüsxələr,  həm  də  böyük  dəfinələr  Ģəklində  Azərbaycanın  bütün 

ərazisində  təsadüf  olunmuĢdur. Azərbaycanda  Sasani sikkələrinin  V  əsrin sonlarından 

etibarən  xüsusilə  geniĢ  Ģəkildə  yayıldığını  görkəmli  alim  Y.A.Paxo mov  da  çoxillik 

tədqiqi nəticəsində təsdiq etmiĢdir. 

Son  illər  ərzində  aparılmıĢ  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  Sasani  sikkələrindən 

ibarət yeni dəfinələr, həmin sikkələrin tək-tək nüsxələri tapılmıĢdır. Əvvəllər olduğu 

kimi, bu sikkələrə Azərbaycanın bütün ərazisində - həm qədim yaĢayıĢ məskənlərinin 

mədəni təbəqələrində, həm də qəbirlərdə təsadüf edilir.  

Azərbaycanda  tapılmıĢ  bütün  Sasani  sikkələri  gümüĢ  drahmalarla 

(dirhəmlərlə) təmsil olunmuĢdur. Sasani sikkələrinin bu nominalı çəkisinə və əyarına 

görə  Attika  (Yunanıstan)  pul-çəki  sistemi  əsasında  kəsilmiĢ  Parfiya  drahmalarına 

yaxındır.  Tiplərinə  görə  Sasani  sikkələri  baĢqa sikkələrdən  əsaslı  Ģəkildə  fərqlənir. 

Sasani  pullarının  üz  tərəfində  ĢahənĢahın  beldən  yuxarı  təsviri,  arxa  üzündə  isə 

zərdüĢtilik  dinin in  rəmzi  olan  mehrab  -  atəĢdanın  və onu  hər  iki  tərəfdən  qoruyan 

mühafizəçilərin  təsviri  verilmiĢdir.  Sikkələrin  hər  iki  üzündə  pəhləvi  yazısı  vardır. 

Hökmdarların  portretləri adətən Ģərti verilir.  Hər  bir  Sasani hökmdarının baĢqa hökm-

---

45 

 

darlarınkından  fərqlənən tacı vardır.  Sikkələrin  əks  üzündə  təsvir  edilmiĢ  mehrablar, 

erkən sikkələrdəki hökmdar portretləri daha  mükəmməl  iĢlənməsilə seçilirdi. Sonrakı 

dövrlərdə  həmin  təsvirlər  sxematikləĢmiĢdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tədqiqatçıların 

dəfələrlə qeyd etdikləri bu xüsusiyyət Sasani Ġranı incəsənətinin bütün abidələri üçün 

səciyyəvidir.  Bu  xüsusiyyət  nəinki  sikkələrdə,  habelə  böyük  relyeflərdə,  qliptika 

məmulatında, torevtika abidələrində nəzərə çarpır. 

Azərbaycan  dəfinələrində  I  Xosrovdan  baĢlayaraq  bütün  sonrakı  Sasani 

hökmdarlarının  adlarına  kəsilmiĢ  pullar  tapılmıĢdır.  Bu tipli sikkələrin  kəsilmə  yerinin 

müəyyənləĢdirilməsi  mühüm  maraq  doğurur.  Təəssüf  ki,  Sasani  sikkələrinin  heç  də 

hamısında onların  kəsildiyi  yer göstərilmirdi.  Sasani  hökmdarları  sikkələrin  kəsildiyi 

yeri pulların üzərində yalnız V əsrin II yarısından etibarən qeyd  etdirmiĢlər.  Lakin çox 

vaxt  sikkələrin  kəsildiyi  yerin  adı  ixtisarla  yazılmıĢ,  bu  isə  həmin  yerin 

dəqiqləĢdirilməsinə  əngəl  törətmiĢdir  məsələn,  "Nax",  yəni  Naxçıvan,  "Atra",  yəni 

Atropatena, "Qaza",  yəni  Qazaka  və  s.).  Vəziyyət pəhləvi  yazısının  eyni  hərflərinin 

mü xtəlif fonetik (səs) məna daĢıması ilə mürəkkəbləĢir. Tədqiqatçılar (Y.A.Paxomov və 

b.)  Azərbaycan  ərazisində  tapılmıĢ  Sasani  sikkələrinin  kəsildiyi  yerləri 

müəyyənləĢdirmək  üçün  iki  cəhətə  -Ərəb xilafətinin caniĢinləri tərəfindən Sasani tipi 

əsasında  Ġranın  müxtəlif  vilayətlərində  kəsdirilmiĢ  ilk  ərəb  pullarının  təhlilinə  və 

onların tapıldığı  yerlərə diqqət yetirmiĢlər.  AĢkar  edilmiĢdir  ki,  müəyyən  iĢarəli  bəzi 

sikkələr  Cənubi  Qafqazın,  o  cümlədən  Azərbaycanın  sikkəxanalarında  kəsilmiĢdir. 

Tədqiqatçılar,  həmçinin,  müəyyənləĢdirmiĢlər  ki,  VI  əsrin  sonundan  etibarən 

Azərbaycan pul dəfinələrində üzərində eyni bir iĢarə olan Sasani drahmalarına xüsusilə 

daha çox təsadüf olunmağa baĢlanır. Belə iĢarəsi olan drahmaların çoxluğu onların idxal 

olunmadığını və Azərbaycanda kəsildiyini ehtimal etməyə imkan verir. Lakin hər halda 

onların kəsildiyi yeri qəti Ģəkildə müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Belə hesab edilir 

ki, bu cür iĢarəyə malik Sasani drahmalarının Bərdədə zərb olunduğunu güman etmək 

olar. Həmçinin, güman etmək olar ki, Dvində və Tiflisdə zərb olunmuĢ sikkələrdə də 

belə  iĢarə  həkk  etmiĢlər.  Çünki  bu  vilayətlər  də  eyni  inzibati  bölgəyə  daxil  idilər. 

Sasanilər dövründə Naxçıvan və Gilanda da üstündə müəyyən iĢarəsi olan sikkələrin 

kəsildiyi zərbxanalar olduğu ehtimal olunur. 

VI  əsrin sonu  -  VII  əsrin əvvəllərində  Gürcüstanda  zərb olunan  Sasani  tipli 

sikkələrin üstündə əvvəlcə xaç, sonra isə gürcü yazısı həkk olunmuĢdur. Bu sikkələrin 

üstündə hətta gürcü padĢahının adı  da  göstərilir,  xaç  isə  daha  qabarıq  və  sikkənin  daha 

görkəmli yerində həkk olunurdu. 

Erkən  orta  əsrlər  dövründə  Azərbaycan  ərazisində  Bizans  pulları  geniĢ 

yayılmamıĢdı.  Hər  halda  göstərilən  dövrə  aid  arxeoloji  abidələrdə  qazıntılar  zamanı 

Bizans pullarına nadir hallarda rast gəlinir. Hələlik Azərbaycanda bu dövrə aid yeganə 

Bizans pulu  Örənqala Ģəhər yerindəki  qazıntılar  zamanı  mədəni təbəqənin  alt  qatında 

tapılmıĢdır. Bu mis sikkə I Anastasinin (491-518) adından zərb olunmuĢdur. Ərəblərin 

hücumu  nəticəsində  Sasanilər  dövlətinin  süqutundan  sonra  Azərbaycanda  ərəb  pulları 

yayılmağa baĢladı. 

---