Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası

Seysmotektonik analizə (kəsilişin firmalaşmasının tektonik şəraitlərinin aydınlaşdırılması) seysmik komplekslərin quruluşunun və kəsilişdə növbələşmə qanunauyğunluğunun anlizi, tektonik tsikllərlə, qırışıqlıq (plikayiv) və qırılma (dizyunktiv) dislokasiyaları ilə əlaqəli seysmik yazı xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsi daxildir.
Seysmopaleogeomorfoloji analiz (geoloji cisimlərin relyefinin quruluşunun, formasının və genezisinin aydınlaşdırılması)- seysmik kompleks və fasiyaların morfologiyasının və sərhəd-lərin paleorelyefinin analizi, paleorelyefin formaları (struktur çıxıntılar, yamaclar, çökəkliklər və s.) ilə bağlı seysmik yazı xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılması ilə məşğul olur.
Seysmo paleocoğrafi analizə (çöküntütoplanmanın paleocoğrafi şəraitlərinin aydınlaşdırılması) - seysmik kompleks və fasiyaların quruluş elementlərinin və onların kəsilişdə qarşılıqlı duru-munun analizi, çöküntütoplanma, dəniz səviyyəsinin dəyişmələri, qırıntı materiallarının daşın-ma istiqamətlərində şərait dəyişmələri və s. ilə bağlı seysmik yazı xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılması daxildir.
Fəsil II. Dalğalarin korrelyasiyası və seysmik kəsilişlərin analizi. Seysmik sərhədlərin, dərinlik kəsilişlərinin və struktur xəritələrin qurulması. Struktur xəritə və sxemlərin qurulması

2.1.Dalğalarin korrelyasiyası və seysmik kəsilişlərin analizi

Seysmik dalğaların korrelyasiyasının ən geniş yayılmış üsulu faza korrelyasiyası üsuludur. Faza korrelyasiyası seysmik dalğanın hansısa xüsusiyyətinin (fazasının) trasdan trasa ardıcıl izlənilmə peosesinə deyirlər. Dalğalar kvazisinusoidal xarakterli olduqlarından onların korrelyasiya prinsipi həm ayrı-ayrı seysmoqramlar, həm də zaman kəsilişləri üçün ümumidir. Qəbul nöqtələri bir-birlərinə yaxın yerləşdiklərindən (ÜDN üsulunda adətən 25 m məsafədə) rəqslərin forma və gəlmə vaxtları azacıq dəyişirlər ki, bu da qonşu traslarda dalğanın hansısa xüsusiyyətini eyniləşdirib, sinfaz oxunu qurmağa imkan verir. Seysmoqramlarda sinfaz oxu dalğa fazasının hodoqrafını təmsil edir, sinfaz oxu zaman kəsilişlərində müəyyən bir seysmik əksetdirici horizonta müvafiq to xəttini göstərir. Sinfaz oxu məfhumunun sinonimi əksetdirici sərhəd anlayışıdır. Dalğalar dinamiki və kinematik əlamətlər toplusuna görə eyniləşdirilirlər: bunların içərisində mühümləri yazının formasının təkrarlıq dərəcəsi və mənbədən olan məsafə dəyişdikcə (seysmoqramlar üçün) görünən sürətin və amplitudların rəvan dəyişməsidir.
ƏDÜ üsulunun praktikasında faza korrelyasiyasından savayı pozision və qrup korrelyasiyasından da istifadə edirlər.
Pozision korrelyasıya – ÜPN, ÜQN, ÜDN seysmoqramlarının traslarında və mənbə ilə qəbuledicilərin vəziyyətlərinin nisbətən az dəyişmələrində alınmış zaman kəsilişlərində dalğaların fazalarının izlənilməsidir.
Qrup korrelyasıyası – geoloji kəsilişin hər hansı xüsusiyyətinə aid edilmiş dalğalar (əks olunmalar) qrupunun izlənməsidir. Korrelyasiyanın bu üsulu faza korrelyasiyası itdikdə tətbiq olunur. Bu halda fazanı identifikləşdirdikdə dayaq dalğalarının yazısının sabitliyini rəhbər tuturlar və müxtəlif dalğaların sinfaz oxlarının (məsələn, riflərin axtarışında) qarşılıqlı vəziyyətlərini nəzərə alırlar. Korelyasiyanın mürəkkəbləşməsi həm dalğaların yaranması və yayılması şəraitlərinin dəyişməsi, həm də izlənən dalğanın digər dalğalarla (təkrar, difraksiya) interferensiyası ilə doğurula bilər.
Korrelyasiyada ən böyük çətinliklər müntəzəm dalğaların interferensiya zonalarında müşahidə olunur. Bu zonalar üçün kəsilişin uzun parçalarında yazının formasının mürəkkəbləşməsi, sinfaz oxlarının bir-birlərinə yaxınlaşması və bitişməsi, dalğaların amplitudlarının yüksəlmə və azalma sahələrinin növbələşməsi səciyyəvidir. Böyük amplitudlu qırılmalar olduqda bəzən rəqslərin sürətlə zəifləməsi və formaca oxşar rəqslərin faza sürüşmələri peyda olması müşahidə edilir. Pozulma zonasının xarakterindən və enindən asılı olaraq, ondan hər iki tərəfdə izlənən sinfaz oxları bir-birlərinin altında (yəni bir-birlərini örtə) yerləşə, yaxud da əks olunmaların olmadığı zonalar yarada bilərlər. Kristallik süxurlar şəraitində qırılma pozulmalarını müşayət edən layabənzər tektonik doğranma zonasından əks olunmalar inamla qeyd olunurlar (yazılırlar). Çöküntü qatlarında adi əks olunmalar fonunda bilavasitə qırılma zonalarından əks olunmalar çox da inamla qeyd olunmurlar. Buna baxmayaraq qırılma pozulmalarının (dizyunktiv dislokasiyaların) seysmik dalğa sahəsində çoxlu sayda kinematik və dinamik əlamətləri vardır ki, bu əlamətlər onları kəsilişlərdə ayırıb izləməkdə interpretatora əvəzsiz yardım göstərirlər.
Rif, düz günbəzləri və diapirlər tipli kəskin lateral qeyri bircinsliliklərinin mühüm əlamətləri onların fokuslaşdıqları sahələrdə və izlənmə intervalında əks olunmaların intensivliyinin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi, rifi bürüyən süxurlarda bəzən “şişməyə” gətirən əksetdirici sərhədlərin qeyri uyğun yatması, zaman kəsilişində seysmik yazının anomal forması və effektiv sürətlərin anomal qradiyentlərinin olmasıdır.
Əks olunan dalğaların kinematik interpretasiyanın mühüm məsələsi əksetdirici sərhədlərin (seysmik horizontların) stratiqrafik bağlanmasıdır (yəni real geoloji sərhədlərlə seysmik horizontlar arasında etibarlı əlaqələrin müəyyənləşdirilməsidir).
Zaman kəsilişi adətən çoxlu sayda əksetdirici sərhədlərdən təşkil olunur ki, bunların da içərisində ap-aydın əks olunmaları ilə səciyyələnən regional dayanıqlı (davamlı) sərhədlər mövcud olurlar. Kəsilişdə belə sərhədlər adətən çox olmurlar, onlar real geoloji süxurların litologiyasının, fiziki xassələrinin dəyişməsiilə əlaqəlidirlər. Xronostratiqrafik sərhədlər də kəsilişlərdə kifayət qədərdirlər. Dinamiki ifadəliliyi ilə seçilən sərhədləri dayaq horizontlar (reperlər) adlandırırlar. Seysmik kəşfiyyatda dayaq horizontu anlayışı lay anlayışının sinonimidir. Dayaq horizontları möhkəm daxili struktura, çox az dəyişən fiziki parametrlərə (sürət və sıxlığa) və böyük yayılma sahısinə malikdirlər. Məsələn Orta Kür çökəkliyində “P” horizontu dayaq seysmik horizontudur. O bir çox neft-qaza perspektivlikli tədqiqat sahələrində alınan zaman kəsilişlərində asanlıqla ayrılır və korrelyasiya olunurlar.
Stratiqrafik baölanma çox vaxt akustik karotaj məlumatlarından istifadə edilərək qurulmuş birölçülü lay modeli əsasında düz məsələnin həlli (modelləşdirmə) yolu ilə həyata keçirilir. Model (sintetik) tras və ya seysmoqram zaman kəsişinin seysmik horizontlarını real geoloji sərhədlərlə (stratiqrafik sərhədlərlə) eyniləşdirməyə imkan verir. Lakin ən yaxşı yol Şaquli Seysmik Profilləmə (ŞSP) məlumatlarından istifadə etməkdir. Əfsuslar olsun ki, seysmik kəşfiyyatın bu vacib quyu üsulu geniş tətbiq tapmamışdır, ona görə də ŞSP məlumatlarından istifadə hələlik çox məhdud xarakter daşıyır.

2.2. Seysmik sərhədlərin, dərinlik kəsilişlərinin və struktur xəritələrin qurulması

Seysmik məlumatların kinematik interpretasiyasının son məqsədi mühitin seysmik modelinin qurulması, onun sürət xarakteristikalarının və fəzada vəziyyətlərinin (yəni geoloji obyektin sərhədlərinə görə onun formasının təyini) miqdari təyinindir. Seysmik sərhəd kinematik interpretasiyada modelin çox mühüm elementidir. Məhz seysmik sərhədlərin tədqiqi əsasında geoloji obyektin (qırışıqlığın, yatağın, layın) fəza modeli qurulur.
Əks olunan dalğalar üsulunun materiallarının interpretasiyasında seysmik sərhədlərin qurulması məsələsi iki cür qoyula bilər:
1-mühitdə seysmik dalğaların yayılma sürətləri verilmişdir, əksetdirici sərhədin vəziyyətini təyin etmək tələb olunur;
2- seysmik dalğaların yayılma sürətləri verilmişdir, hodoqraflardan istifadə etməklə onu təyin etmək və eyni zamanda əksetdirici sərhədi qurmaq tələb olunur.
Birinci halda tərs məsələnin tam həlli yoxdur. Bu halda kəsilişdə sürətin paylanması quyu məlumatları və ya yerüstü müşahidə məlumatlarından öyrənilmişdir.
ÜDN (ÜON) seysmoqramlarının cəmlənməsindən alınan zaman seysmik kəsilişi ayırıcı sərhədlərin konfiqurasiyasını, onlar üfüqi yatdıqda (yəni zaman kəsilişindəki t0(x) xətləri normal vaxtlar sahəsini təmsil edirlər), kifayət qədər dəqiq xarakterizə edir. Belə kəsilişi dərinlik kəsilişinə şaquli zamanlar t0 üsulu ilə çevirmək olar. Bu üsul praktikada profil müşahidələri toplusuna (ÜDN nöqtələri arasında üfüqi istiqamətdə sıxlıq 25 m təşkil edir) görə əksetdirici sərhədlərin qurulmasında geniş tətbiq olunur.
t0 üsulu hər ÜDN nöqtəsi üçün “əks-səda” (“get-gəl”) dərinliyinin bu düsturla hesablanmasından ibarətdir:
H(xi) = ½ Vorta(to) to(xi),
burada Vorta — orta sürətdir: bu sürət quyu məlumatlarından və ya ixtiyari digər apriori məlumatlardan tapılır; to - dalğanın istinad xəttindən əksetdirici sərhədə və əksinə (“get-gəl”) ikiqat şaquli qaçış vaxtıdır. Lakin bu yolla alınmış dərinlik kəsilişi mürəkkəb seysmogeoloji şəraitlərdə, əksetdirici sərhədlər kifayət qədər böyük meyl bucaqlarına malik olduqda, kifayət qədər dəqiqliklə real geoloji mühiti təsvir edə bilmir. Belə hallarda kinematik interpretasiya metodikası dinamiki dərinlik kəsilişlərinin alınması üzərində qurulur.

2.3. Struktur xəritə və sxemlərin qurulması

Hər profildə seysmik horizontların korrelyasiyası və stratiqrafik bağlanmasından sonra eyni adlı horizontların bir-birləri ilə eyniləşdirilməsi üçün bu məlumatları kəsişən profillərdə tutuşdurmaq lazımdır. Əgər horizontların hər birini profillər sisteminin qapalı konturu üzrə izləsək, korrelyasiya prosesə başladığımız dalğanın gəlmə vaxtı ilə eyni vaxtda bitməlidir. Çox vaxt korrelyasiyanın düzgün qapanmaması, yəni horizontların qapalı kontur üzrə eyni fazada izlənməməsi iki səbəbdən baş verir: 1)profillərdən hər hansı biri boyunca korrelyasiya səhv aparılmışdır; 2)profildən profilə keçid zamanı korrelyasiyada səhv buraxılmışdır. İnterpretasiyanın müasir sistemlərində profillərin kəsişmələrində t0 vaxtının bir-birlərinə bağlanmamalarını minimallaşdırmağa imkan verən alqoritm və poqramlar vardır. Bu proqramların alqoritmləri zaman kəsilişlərinə sabit və dəyişən statik düzəlişlərin (qiymətcə çox da böyük olmayan – 5-10 ms) verilməsinə əsaslanırlar.
2D seysmik kəşfiyyatının baş (əsas) nəticəsi müxtəlif əksetdirici horizontlar (stratiqrafik səviyyələr) üzrə qurulmuş struktur xəritə və sxemlərdir. Xəritələr müxtəlif sərhədlərin konfiqurasiyasının (həndəsi quruluşunun) təyini və seysmik parametrlərin tədqiqat sahəsi üzrə paylanmasının əsas qanunauyğunluqlarını aşkar etmək üçün qurulurlar. Struktur xəritələr miqrasiya olunmuş seysmik kəsilişlərdən istifadə etməklə qurulurlar.
Struktur xəritələrin qurulmasının birinci mərhələsi bütün seysmik horizontlar üzrə t0 izoxronlar (əks olunmaların bərabər zamanlar) xəritəsinin qurulumasını ehtiva edir. t0 kəmiyyəti horizontların korrelyasiyası prosesində (bütün interpretasiya sistemlərində müxtəlif hamarlaşdırıcı, rəvanlaşdırıcı və interpolyasiya prosedurları da daxil olmaqla seysmik horizontların izlənməsinin güclü apparatına malikdirlər) horizontları bir-birlərinə bağlanmış miqrasiya olunmuş zaman kəsilişlərindən avtomatik götürülür.

Əgər bütün tədqiqat sahəsi üzrə orta sürət seysmik horizontadək sabit qalırsa, t0(x,y) izoxronları onun relyefini kifayət qədər dəqiqliklə əks etdirir. Müasir interpretasiya sistemlərində izoxronlar xəritəsinin quruluması prosesi çox yaxşı avtomatlaşdırılmışdır. Bu zaman ən maraqlı izoxronlar xəritələri tez-tez xüsusi materiallarla – təsbit (fiksə) edilmiş t0 vaxtında yazının dinamik parametrlər xəritələri ilə - tamamlanırlar. Belə xəritələr üçölçülü (3D) seysmik kəşfiyyat məlumatlarının interpretasiyasında geniş istifadə olunurlar və zaman kəsikləri və qısaca kəsiklər, seysmik jarqonda isə slayslar (ingilis dilindən tərcümədə time-slices) adlandırılırlar. İzoxronlar xəritələrinin və zamanda yaxın slaysların tutuşdurulması dalğa sahəsinin incə və müfəssəl xüsusiyyətlərini görməyə imkan verir.

Struktur xəritələrin qurulmasının ikinci mərhələsi Vorta(x,y,to) funksiyasının fəzada paylanmasının konkret növünü nəzərə almaqla izoxronlar xəritəsinin struktur (dərinlik, izohipslər) xəritəsinə çevrilməsindən ibarətdir. Struktur xəritələri bütün mövcud infomasiyadan, seysmokarotaj, ŞSP, akustik karotaj məlumatlarından və tədqiq edilən ərazinin geoloji quruluşu barəsində ixtiyari digər geoloji-geofiziki məlumatlardan istifadə etməklə qurmaq daha yaxşıdır.
Müasir interpretasiya sistemlərində eyni izoxronlar xəritələri əsasında struktur xəritələrin bir neçə variantlarını almağa imkan verən cürbəcür proqramlar vardır. Ərazi dərin qazıma və QGT ilə yaxşı öyrənilibsə, çöküntü komplekslərinin fiziki xassələri haqqında əlavə informasiya verən və eyni zamanda struktur qurmaların dəqiqliyini artıra bilən orta interval sürətləri xəritələrinin qurulması da mümükündür.
Struktur xəritə seysmik horizontun relyefinin bərabər dərinliklər izoxətlərində planda təsvirini təqdim edir. Adətən struktur xəritələr keçirilmiş izohipslərdən (bərabər dərinliklər xətlərindən) bir sıra müxtəlif geoloji və geofiziki informasiya da daşıyırlar. Belə xəritələrdə ayrılıb-izlənmiş qırılmaların, kontaktların, layların pazlaşma zonalarının və kəsilişin digər lokal xüsusiyyətlərinin vəziyyəti seysmik dalğaların korrelyasiyasının nəticələrinə uyğun gəlir. Seysmiki kəşfiyyat nəticələrini məhz bu şəkildə təqdim edirlər.

Ədəbiyyat

1. 
   T.Əhmədov, P.Məmmədov “ Seysmik kəşfiyyat”
   
2. 
   İnternet resursları