Yuxanda deyildiyi kimi, ermənilər öz ərazilərini ən
əvvəl Türkiyə əraziləri hesabına genişləndirmək istəyirdilər
və XX əsrin əvvəllərində Rusiyanın diplomatik sənədlərin
də «Türkiyə Ermənistanı» üslubu tez-tez işlənirdi. Türkiyə
nin Qars vilayətində ermənilərin ağlasığılmaz vəhşiliklərlə
türklərə qarşı apardıqlan hərbi əməliyyatlar bunun sübutu
dur.
Ermənilərin Türkiyə ərazisində törətdikləri vəhşiliklər
haqqında yunanlar vaxtilə belə yazmışlar: «Türk ordusu qar
şısında geri çəkilən silahlı ermənilər ətrafdakı müsəlman
kəndlərini yer üzərindən silərək hər bir şeyi atəş və qılınc
dan keçirir, təsəwürəgəlməz bir dəhşət və fəlakət törədirdi
lər». «Qalib» erməni ordusu qənimətləri, yəni süngü ucuna
taxılmış uşaqlarla keçdikləri yolların ətrafına çılpaq soyun-
durulmuş müsəlman qadınlarını düzürdülər. Bu cəhənnəm
əzabında huşunu itirmiş qadın və uşaqların ürəkparçalayan
iniltilərini, onların ümüdsiz nalərini dinləmək üçün adamın
dözümü olmalıdır. Səksən iki kənddən ibarət bir sancaq bu
təsvir edilən fəlakətə düçar olmuşdur. İndi bütün Qars vi
layəti nəhəng bir qəbristanlığı xatırladır ki, onun hər bir daşı
həmişəlik insan simasım itirmiş erməni quldurlarının vəhşi
likləri, əxlaqsızlıqları və həyasızlıqları barədə şahidlik edə
bilər1».
Güney Qafqazda üç cümhuriyyət - Azərbaycan, Gürc
üstan və Ermənistan (Ararat respublikası adlanırdı) yaradı
larkən sonuncu iki qəzadan (İrəvan və Eçmiadzin) ibarət idi.
1918-ci ilin sonunda isə (Türkiyə Mudras sazişinə əsasən
Qafqazı tərk etdikdən sonra) Ermenistan ərazisi 17500 kvad
rat milə2, əhalisi isə 1,510 min nəfərə çatdırıldı. Bu əhalinin
595 min nəfəri erməni, 575 min nəfəri isə Azərbaycan türkü
l
2
Bax: «Xalq» qəzeti, 5 aprel 2001-ci il.
Mil - ingilis uzunluq vahidi 1 mil = 1852 m
idi1.
Güney Qafqazda üç müstəqil respublika yarandıqdan
sonra Ermənistan Zəngəzur və Dağlıq Qrabağı özünə birləş
dirmək hesabına «Böyük Ermənistan» yaradılması planının
icrasına başladı. Buna görə də Azərbaycan Xalq Cümhu
riyyəti iki ilə yaxın davam edən hakimiyyəti dövrü Erməni
stan-Azərbaycan münasibətləri gərgin olaraq davam etmiş
dir.
1918-ci ilin 31 martında Bakıda başlanmış və azəri
türklərinə qarşı 3 gün davam edən qırğın zamanı erməni-
daşnaklar tərəfindən 15 minə qədər silahsız azərbaycanlı,
qoca və uşaq qətlə yetirilmişdir. Bu qırğın zamanı əldə
edilmiş «Qələbo»nin nəticəsində Bakıda erməni-rus bolşe
vik rejimi yaradılmışdı və bu hakimiyyət 1918-ci ilin 25 ap
relində «Bakı kommunası» adlandırılmışdı. Bakıda 1918-ci
ilin martın sonuncu günü qırğın başlandıqda şəhərdə olmuş
və sonralar mühacirət etmiş Hüseyn Baykara yazmışdır: «Bu
barədə mənim üçün yazmaq olduqca ağırdır. Türk qadınları
saç-saça bağlanaraq, çılpaq gəzdirildikdən sonra müxtəlif
şəkildə təcavüzlər, öldürmələr və daha başqa cinayətlər...
Təcavüzlər bununla bitmədi. Erməni və rus könüllü dəstələ
ri Şamaxı, Səlyan, Kürdəmir, Quba Lənkarana da hücum
etdilər, bu yerlərdə də Bakıda olduğu kimi qırğınlar, talanlar
və tarixdə görülməyən cinayətlər törədildi2».
Belə qırğını erməni-daşnaqlar Nəvahido də törətdilər3.
Stepan Şaumyan Moskvaya 1918-ci ilin 24 mayında göndər
diyi hesabatında yazmışdı ki, Bakıda mart hadisələri zamanı
3-4 min nəfər milli (daşnak) dəstələri iştirak etmişdir.
Bolğşaə Sovetskaə gnüiklopediə. Ill cild, 1926, səh.437 (rus dilin
də).
Bax: Hüseyn Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi, Bakı,
1992, s.227.
Bu haqda daha geniş, bax: İsmayılov l.Z. Azərbaycanmn XX əsrdə
dövlətçilik siyasəti məsələləri, B., 1995, s. 14-24.
161
Bakı Kommunasmda rəhbərliyi öz əlinə almış Stepan
Şaumyan azəri türklərinə deyirdi: «Sizə Azərbaycan istiqla
liyyəti yerinə bir məzarlıq bəxş edəcəyəm»1.
Bakı Kommunası rəhbərliyində S.Şaumyandan əlavə
Q.Korqanov, M.Korqanov, A.Boryan, S.Kostandyan, A.Boq-
danov, T.Amirov fəal işləyirdilər.
Bakı Kommunası (Xalq Komissarları Şurası adlanırdı)
dövrü Bakınm komendantı Avakyans, Hərbi ştabın rəisi
Avetisov (Avetisyan), Bakıda fövqəladə komissarlığın sədri
isə S.Ter-Petrosyan olmuşdur.
Daşnaq Ermənistanın ilk baş naziri Ovanes Kacaznuni
1923-cü ildə yazdığı «Daşnaksütyuna bir iş qalmadı» adlı
kitabında 1918-ci ilin mart qırğınını nəzərdə tutaraq açıqca
sına yazmışdı: «Bakının erməni əhalisinin təhlükəsizliyi
mövqeyindən «Müsavat» hakimiyyətindənsə bolşevik haki
miyyəti daha əlverişli idi və ona görə də biz yerli bolşevik
lərlə sıx əlaqədə idik»2.
Azərbaycan xalqı ilə əlaqəsi olmayan Bakı Kommuna-
sını S.Şaumyan Rusiyanın bir vilayəti elan etmişdi və bu ha
kimiyyət uzun müddət yaşaya bilməzdi. Süni yaradılmış bu
qurumdan Bakını 1918-ci ilin 15 sentyabrında Türkiyə ordu
su və Azərbaycan hərbi qüvvələri azad etdilər.
Erməni daşnaklar öz terror hərəkətlərini bundan sonra
da davam etdirdilər. Xalq Cümhuriyyəti dövrü Azərbaycan
hökumətinin başçısı olmuş Fətəli xan Xoyskini və Nəsib
bəy Usubbəylini erməni terrorçulan 1920-ci ilin iyulunda
Tiflisdə, hökumətin naziri olmuş Behbud ağa Cavanşiri isə
İstanbulda qətlə yetirdilər.
Daşnak Ermənistanı da Rusiyanın XI ordusunun gücü
ilə sovetləşdirildikdə bu ordu Zəngəzur vilayətini Erməni-
2
162
Hüseyn Baykara, gösterilən kitab, s.226.
Ovanes Kaçaznuni. Daşnaksütyuna bir iş qalmadı, Bakı, 1990, s.20-
21
.
stana bağışladı. Bu paydan ruhlanan ermənilər ən əvvəl Er
mənistanda yaşayan azərbaycanlılan oradan sıxışdırmağa
başladılar.
Sovet hakimiyyəti illərində Ermənistanda yaşayan azər
baycanlıları buradan köçməyə məcbur etmək üçün cürbəcür
tədbirlər həyata keçirilirdi. Bu tədbirlərdən biri azərbaycan
lılar üçün ana dilində məktəblərin açılmaması olmuşdur.
1927-ci ildə Basarkeçər dairəsində azərbaycanlıların yaşa
dığı 32 kənddən yalnız 16-da köhnə və darısqal binalarda
ibtidai məktəb və iki qiraətxana var idi.
Bütün bu 32 kənd üçün 13 çarpayılıq bir xəstəxana və
bir ambulatoriya mövcud idi1.
Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti illərində azərbaycanlı
lara qarşı erməni terroru əsasən Azərbaycanda güc nazirlik
lərinə soxulmuş erməni daşnakların bilavasitə iştirakı ilə
təşkil olunmuşdur.
Rusiyanın XI ordusu 1920-ci ilin 27 aprelində Azər
baycan sərhədlərini keçərək Bakıya daxil olduqda bu ordu
ilə Bakıya gələn Anastas Mikoyanın şəxsi göstərişi ilə şə
hərdə «Qarət həftəsi» keçirilmişdi: müsəlmanların evlərinin
talan edilməsi və müqavimət göstərənlərin güllələnməsi
həyata keçirilmişdi.
1920-ci ilin aprelin sonundan 1921-ci ilin avqustuna
qədərki dövrdə Azərbaycanda 48 min müsəlman qırmızı ter
rorun qurbanı olmuşdur. O cümlədən 12 azərbaycanlı gene
ral, 27 polkovnik və podpolkovnik, 460 nəfər aşağı rütbəli
azərbaycanlı zabit məhv edilmişdir ki, bunların da əksə
riyyəti erməni daşnakların bilavasitə iştirakı ilə edilmişdir.
Erməni terroristləri vaxtı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Parlamanı üzvü Ərəş mahalının bəylərbəyi Əşrəf bəy Tağı-
yevi 20-ci illərin əvvəllərində qətlə yetirdilər. Vaxtilo Vedi-
basarda işləmiş Abbasqulu bəy, Xəlil, Qəmlo və Fotullah
Bax: «Azərbaycan» qəzeti, 16 sentyabr 2001-ci il.
163