Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
17 larının kök salması istiqamətində çalışan ziyalılar sırasında Asan Səbrinin də adını xüsusi vurğulayaraq yazır: “1905-ci ilə qədər hər bir hərəkəti sadəcə rus- ların öz işi kimi görən və bu işə qarışmaqla, nəticədə başlarına bəla açacaqlarını düşünən Krım tatarlarının əksəriyyəti siyasətlə maraqlanmamışdı. İsmayıl Qas- piralı və tələbələri olan Hasan Sabri Ayvazov, Mah- mud Refat, İsmayıl Limanov, Osman Akçokraklı xal- qı maarifləndirməyə və üsuli-cədid hərəkatını yay- mağa çalışsalar da, yalnız 1905-ci ilə doğru Krım tatarları arasında üsuli-cədid və rus-tatar məktəblə- rində yetişən, ədəbiyyat və maarif məsələləri, habelə digər intellektual məsələlərdə fəal olan bir qrup tə- şəkkül tapmışdı” 1 . İctimai-siyasi proseslərə fəal marağı nəticəsində mətbuatla əməkdaşlığı da erkən yaşlarından başlan- mışdı. Krım-tatar ədəbiyyatı tarixçisi İsmayıl Asan- oğlu Kərimin yazdığına görə, ilk məqalələri təxminən 1897-1898-ci illərdə Qahirədə çıxan “Müvazene” və “Türk” qəzetlərində dərc olunmuşdu 2 . İstanbuldan və Alupkadan göndərdiyi məqalələr, müxbir məktubları sonralar baş redaktoru səviyyəsinə yüksələcəyi “Tər- cüman”da mütəmadi çap edilirdi. Həmin dövrdə artıq türkçülük hərəkatının öncüllərindən biri kimi tanınan azərbaycanlı fikir adamı Əli bəy Hüseynzadə ilə ilk tanışlığının çox güman, Osmanlı imperiyasının pay- taxtında baş tutduğunu ehtimal etmək mümkündür. 1 Hakan Kırımlı. Kırım Türklerində Milli Kimlik ve Milli Hareketler. Ankara, 1996, s. 64. 2 İsmayıl Asan oğlu Kerim. Medeni esaslar. Simferopol, 1997, s. 11. 18 Onun ədəbi və ictimai-siyasi baxışlarının forma- laşmasından danışarkən, Krım-tatar ədəbiyyatı tarixçi- ləri bir qayda olaraq İsmayıl Qaspiralı ideyalarının və 1905-ci il inqilabının təsirini ön plana çəkirlər. Midhət Paşa ilə birlikdə ilk türk konstitusiyasının müəllifləri sırasında yer alan maarifçi Asan Nurinin (1857-1903) qurduğu “Nicat” cəmiyyətində katib 1 , bir müddət son- ra isə sədr kimi fəaliyyəti, yarımadada rus və tatar dilində çıxan qəzetlərlə sıx əməkdaşlığı da təbii ki, mətbuatla, ictimai həyatla geniş əlaqələrinin yaranma- sına təsirsiz qalmamışdı. Heç şübhəsiz, digər müasir- ləri kimi, Asan Səbri də tarixi vətən saydığı Osman- lının cazibəsindən çıxa bilməmişdi. Nəhayət, hər han- sı tərəddüd hissinə yol vermədən, Krım-tatar ədəbiy- yatının bir sıra digər tanınmış təmsilçiləri kimi, onun da fikri inkişafında XX əsrin əvvəllərindəki Azərbay- can ədəbi mühiti və mətbuatının, eləcə də Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev kimi görkəmli simaların rolunu ayrıca qeyd etmək lazımdır. Doğrudur, yarımadanın rus işğalına uğradığı 1783- cü ildən sonra çarizmin davamlı ruslaşdırma siyasə- tinə baxmayaraq, Krım Rusiya imperiyasında Osmanlı təsirinin daha geniş yayıldığı məkan sayıla bilərdi. Krım tatarları (əslində bu ifadəni sadəcə “Krım türk- ləri” kimi qəbul etmək və başa düşmək lazımdır) rəsmən Rusiya təbəəsi olsalar da, tarix, dil, mədəniy- yət, hətta gündəlik həyat və məişət baxımından Türki- 1 “Yeni Dünya”, 28 mart 1924-cü il. 19 yəyə sıx bağlı idilər və milli zəmində məruz qaldıqları bütün təzyiqlərə rəğmən Ana vətənə sevgi və rəğbət- lərini açıq nümayiş etdirməkdən heç zaman çəkin- mirdilər. XIX əsrin sonlarından etibarən Sultan İkinci Əbdülhəmid rejiminin təqiblərindən çıxış yolunu əsasən müxtəlif Avropa ölkələrinə, ilk növbədə isə Fransa və İsveçrəyə sığınmaqda görən inqilabi hərəkat təmsilçiləri – “gənc türklərin” bəziləri Krımın müx- təlif guşələrində məskən salıb maarif və mətbuat sahəsində fəaliyyət göstərirdilər. Qırmızı Osmanlı fəsi bir zamanlar yüzdə yüz türk torpağı olmuş yarıma- danın şəhər və qəsəbələrində də İstanbuldakı qədər populyarlıq qazanmışdı. Osmanlı türkcəsi nisbətən daha sadələşdirilmiş şəkildə Krımda tədris və mətbuat dili idi. Yerli gənclər təhsil almaq, yaxud mənsəb pillələri ilə irəliləmək üçün hər cəhətdən özlərinə daha yaxın saydıqları İstanbula üstünlük verirdilər. Bu, tarixin və ortaq milli-mədəni dəyərlərin meydana çı- xardığı təbii-tarixi bir bağlılıq idi. Krımın üz tutduğu, örnək kimi qəbul etdiyi digər bir mədəni mərkəz isə, heç şübhəsiz, Bakı sayıla bilərdi. Bu məsələdə gənc həmvətənlərinə şəxsi nü- munəni Azərbaycan türkləri ilə qohumluq əlaqələri də daxil olan ən sıx ilişkilərə malik İsmayıl bəy Qaspi- ralının (onun qızı sonralar Azərbaycan Cümhuriyyə- tinin qurucuları sırasında yer alan görkəmli siyasi və ictimai xadim Nəsib bəy Yusifbəylinin həyat yoldaşı idi) 1 göstərməsi göz önündə idi. Krım-tatar cəmiy- 1 Daha ətraflı məlumat üçün bax. Vilayət Quliyev. Baş nazirin xanımı, Bakı, “Qanun” nəşrlər evi, 2015, 146 s. 20 yətində türkçülük, milliyyətçilik və çağdaşlıq duyğu- larının mühüm ideya mərkəzlərindən biri kimi Bakı ilə bağlılıq ab-havasının inkişafında, dildə, fikirdə və əməldə bir olmağın canlı və səmərəli örnəyinin ortaya qoyulmasında bütün məsələlərdə İsmayıl bəyin ardı- cılı, davamçısı kimi çıxış edən Asan Səbri də müəlli- mindən geri qalmırdı. Milli ucqarlarda mətbuat, maarif və mədəniyyət sahəsində müəyyən tərəqqiyə yol açan 1905-ci il rus inqilabı onu Krım tatarlarının tanınmış ictimai-siyasi xadimlərinin ön sırasına çıxarmışdı. Gəncliyinə və müəyyən təcrübəsizliyinə baxmayaraq, az müddətdə xalqının sözünü deyən, hüququnu müdafiə edən seç- kin şəxslər sırasında yer almağı bacarmışdı. 1905-ci ilin noyabrında o, yeni siyasi təşkilatın – Rusiya Müsəlmanları İttifaqı Krım şöbəsinin üzvü (təşkilata İsmayıl bəy Qaspiralı rəhbərlik edirdi) seçilmişdi 1 . Özünün yazdığına görə çar II Nikolayın Rusiya dini və milli mənsubluqlarından asılı olmayaraq, Rusiya imperiyasının bütün təbəələrinə bəlli siyasi haqlar tanıyan 17 oktyabr Manifestinin imzalamasından az sonra Krım tatarlarının 7 nəfərlik nümayəndə heyəti- nin tərkibində Peterburqa yollanmış, daxili işlər naziri P.N.Durnovo və digər dövlət rəsmiləri ilə görüşərək onları təmsil etdikləri xalqın problemləri, tələbləri ba- rəsində məlumatlandırmışdı. Həm də bu zaman itti- hamçı tondan və kifayət qədər sərt ifadələrdən çəkin- 1 С.И.Исхаков. Первая русская революция и мусульмане Российской империи. Издательство СПМ, Москва, 2007, с. 21. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|