99
ğının inkişafına təsir göstərən amillər sırasında, ticarət
mərkəzlərindən uzaqlığı, natural təsərrüfat hökmranlığı, rahat
yolların olmaması və s. göstərmək olar.
Naxçıvan diyarında sənətkarlıq istehsalı başlıca olaraq iki
mərkəzdə, Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində cəmlənmişdi.
Naxçıvanda sənətkarlarının əsas məşğuliyyət sahəsi toxuculuq,
xalçaçılıq, dəmirçilik, boyaqçılıq, dabbaqçılıq, dulusçuluq və s.
idi. Sənətkarlıq istehsalında pambıq parça, bez istehsalı xüsusilə
geniş yayılmışdır. Hər şeydən əvvəl, bölgədə pambıq parça is-
tehsalı xammalın, pambığın bolluğu ilə izah olunmalıdır. Yalnız
Naxçıvan şəhərində, XIX əsrin əvvəllərində, 126 bez parça to-
xuyan sənətkar çalışırdı. İstehsal edilmiş parçaların az bir qismi
daxili tələbatın ödənilməsinə sərf olunur, yerdə qalanları isə
xarici bazarlara çıxarılırdı. Naxçıvan diyarında istehsal olunan
pambıq parçalar, əsas etibarilə, Türkiyəyə və Gürcüstana ixrac
olunurdu.
Naxçıvan diyarında sənətkarlıq istehsalında istifadə olunan
əmək alətləri və texnika, bütövlükdə aşağı səviyyədə olub, pri-
mitiv xarakter daşıyırdı. Əmək məhsuldarlığı istehsal texnikası-
nın təkmilləşdirilməsi deyil, əsasən, əməyin intensivləşdirilməsi
hesabına artırılırdı. Bununla belə, şəhər sənətkarlığı istehsalın
təşkili və tətbiq olunan əmək alətlərinin məhsuldarlığı baxımın-
dan, kənd sənətkarlığından xeyli yüksək idi. Kənd sənətkarlığı
əsasən qapalı, natural xarakter daşıdığı halda, şəhər sənətkarlığı
nisbətən əmtəə xarakteri daşıyırdı.
Naxçıvan bölgəsi, sözün həqiqi mənasında, şəhərlər diyarı
olmuşdur. Bölgədə tarixən yaranmış, inkişaf etmiş şəhərlər, tari-
xi-coğrafi amillərin təsiri altında sonradan sıradan çıxmışdır.
Bölgədə tez-tez baş verən feodal ara müharibələri, yadelli işğal-
çıların hücumları, şəhərlərin, ayrı-ayrı dövlətlərin, hökmdarların
iqamətgahına və paytaxtına çevrilməsi, hərbi-siyasi amil kimi
onların inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Bununla belə, şəhər-
lərin inkişafına təbii-coğrafi amillər az təsir göstərməmişdir.
Təbii-iqlim şəraiti, əlverişli ticarət yolları üzərində yerləşməsi
bu və ya digər şəhərin, o cümlədən Naxçıvan diyarında mövcud
100
olmuş şəhərlərin inkişafında bəzən həlledici amillərə çevril-
mişdir.
Tədqiq etdiyimiz əsrlərdə Naxçıvan və Ordubad şəhər-
lərindən başqa, Naxçıvan diyarında Culfa, Əylis və Azad kimi
şəhərlər də mövcud olmuşdur. Vaxtilə bu şəhərlər təkcə
Naxçıvan diyarının deyil, bütövlükdə Azərbaycanın ticarət və
sənətkarlıq mərkəzləri idilər. Lakin əsrlər boyu bölgədə baş
verən siyasi proseslər nəticəsində həmin şəhərlər əvvəlki
əhəmiyyətini itirmişdir.
XVIII əsrin ikinci yarısı və XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan
diyarında şəhər kimi formalaşan Naxçıvan və Ordubad, yadelli
işğalçıların hücumları və feodal ara müharibələrinə məruz qal-
mışdır. Bu siyasi hadisələr şəhərlərin xarici görünüşünə mənfi
təsir göstərməklə yanaşı, onların təsərrüfat həyatına da ağır
zərbə endirmişdir. Öyrənilən dövrdə kiçik qalaları xatırladan
Naxçıvan və Ordubad şəhərlərinin əhalisinin sayı əvvəlki əsr-
lərlə müqayisədə kəskin şəkildə azalmışdır.
Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində əhalinin sosial və milli
tərkibində baş verən dəyişikliklər daha çox hərbi və ictimai-
siyasi proseslərlə bağlı olmuşdur. Göstərilən şəhərlərdə xan və
onun ailəsi, feodallar, tacirlər və sənətkarlarla yanaşı kəndli ailə-
ləri də yaşayırdılar. Əhalisi xalis azərbaycanlılardan ibarət olan
Naxçıvanda, ikinci Rusiya-İran müharibələrinin nəticəsində,
əhalinin milli tərkibində müəyyən dəyişikliklər baş verdi. Rus
çarizminin köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvan diyarında
xristian, xüsusilə erməni ailələrinin sayı xeyli çoxaldı.
Tənəzzül dövrü keçirmələrinə baxmayaraq, Naxçıvan və
Ordubad şəhərləri yenə də bölgənin mühüm ticarət-sənətkarlıq
mərkəzləri kimi qalmaqda davam edirdi. Bu şəhərlərdə əhalinin
sayının əksər hissəsi tacir və sənətkarlardan ibarət idi. Naxçı-
vanın və Ordubadın iqtisadi həyatında başqa sahələrlə yanaşı,
kənd təsərrüfatının da mühüm rol oynadığı, yuxarıda dedik-
lərimizi bir daha təsdiq edir. Bu da, bütövlükdə, sənətkarlığın
kənd təsərrüfatından, şəhərlərin kəndlərdən ayrılması prosesinin
həddindən artıq davam etməsi ilə bağlı idi.
101
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
Arxiv materialları
1.
Azərbaycan MDTA, f. 24, I siyahı, sənədlər 353, 354, 355, 856,357,
360, 372.
2.
MHDTA, f. VUA, sənədlər 6164, III hissə; 4259, IV hissə
Mənbələr
3.
İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri. — İstanbul, Başbakanlıq arxivi,
iş 699
4.
Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. — İstanbul. Başbakanlıq
arxivi, iş 903.
5.
П.Г.Бутков. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по
1802 гг. ч. 1-3. Санкт-Петербург, 1869.
6.
Вильгельм де Рубрук. Путешествие в Восточные страны -
Санкт-Петербург, 1882.
7.
Гаспар Друвиль. Путешествие в Персию в 1812 и 1813 гг., ч. 1.
- Москва, 1826,
8.
Глинка С. Описание переселения армян Азербайджанских в
пределы России. Москва, 1831.
9.
Дневник Закария Акулисского. - Ереван, 1939.
10.
Дубровин Н.Ф. История войны и владычества русских на
Кавказе. Т. I-III. Санкт-Петербург, 1871.
11.
Евецкий О. Статистическое описание Закавказского края.
Санкт-Петербург, 1833.
12.
Зелинский С.П. «Три магала» (Нахичеванский, Ордубадский,
Даралагезский). Сборник сведений о Кавказе. Т.П.Тифлис,
1880.
13.
Зубов П. Картина последней войны России с Персией. Санкт-
Петербург, 1836.
14.
Колониальная политика российского царизма в Азербайджане
в 20-60-х годах XIX в. (Под редакцией И.П.Петрушевского), ч.
1. Москва-Ленинград, 1936.
15.
Корф Ф. Воспоминание о Персии. 1834-1835 гг. Санкт-
Петербург, 1833.
16.
Нахичеванские рукописные документы XVIII-XIX вв. Пере-
дняя Азия в документах (серия памяти Ю.Н.Марра). Кн. 1.
102
Тбилиси, 1936.
17.
Никитин К.Н. Город Нахичевань и Нахичеванский уезд. Сбор-
ник материалов для описания местности и племен
(СМОМПК), вып. П. Тифлис. 1882.
18.
Путеществие Шардена. Тбилис, 1902. Рапорт генерала-майора
Несветаева гр. Гудовичу от Марта 1807 года. АКАК. Т. III, д.
1025.
19.
Статистическое
описание
Нахичеванской
провинции,
составленное В.Г. Санкт-Петербург, 1833.
20.
И.Шопен. Исторический памятник состояния Армянской
области в эпоху ее присоединения к Российском империи -
Санкт-Петербург,1852.
21.
Эвлия Челеби. Книга путешествие (Извлечения из сочинения
турецкого путешественника XVII). Вып. З. - Москва, 1983.
22.
Энгельгардт К. Нахичевань. - «Кавказский календарь на
1852 г.». Тифлис, 1851.
23.
Tadhkirat al-muluk. A manuel of Safavid adminis'arion (circ 1137
1/25). Persian text in favsimile. Translated and explained by V -
Minorsey. - London, 1943.
Digər ədəbiyyat
24.
Абдуллаев Г.Б. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения
с Россией. - Баку, 1965. Azərbaycan tarixi. I c. Bakı, Elm, 1961.
25.
Акопян Т.Х. Очерки по исторической географии Армении. -
Ереван 1960.
26.
Ализаде А.А. Социально-экономическая и политическая
история Азербайджана XVIII-XIV вв. Баку: Элм, 1956.
27.
Алиев М.М. Нахичеванское ханство и его присоединения к
России. - Автореф. дисс. канд. ист. наук. Баку, 1986.
28.
Əliyev F.M. Şimali Azərbaycan şəhərləri. Bakı, 1960.
29.
Алиев Ф.М. Антииранские выступления и борьба против
турецкой агрессии в Азербайджане в первой половине XVIII
века. Баку: Элм, 1975.
30.
Əliyev
M. Azərbaycan XVIII əsrdə. Bax: Azərbaycan tarixi, Bakı:
Elm, 1993
31.
Алиев Т.Ф. Историческая география Ширвана XVII-XVIII вв.
(по русскоязычным источникам) - Автореферат дисс. канд.
103
ист. наук. Баку, 1987.
32.
Алиев С.М. Междоусобные войны и борьба за верховную
власть в Иране после распада империи Надира шаха. Иран.
История и культура в средние века и новое время. Москва,
1980.1980.
33.
Айвазян К. Историко-архитектурные памятники Нахичевани.
Ереван, 1983.
34.
Bünyadov
Z.M. Azərbaycan Atabəyləri dövləti. Bakı: Elm, 1981
35.
Bünyadov
Z.M.,
Məmmədov
H.M. Naxçıvan dəftəri — «Ədəbiy-
yat və incəsənət» qəzeti. 13 sentyabr 1985.
36.
Буниятов З.М., Мамедов Г.М. Пространный дефтер санджака
Нахчивань 1727 года (общая характеристика) - «Средневеко-
вой Восток». Баку, 1990.
37.
Ваидова Х.Р. История города Ордубада в XIX - нач. XX в.
Автореф. канд. ист. наук - Баку: 1990.
38.
Вердиева Х.Ю. Население Северного Азербайджана в первой
половине XIX в. (Историко-демографическое исследование).
Автореф. дисс. канд. ист. наук, Баку, 1992.
39.
Гейдаров М.Х. Города и городские ремесло Азербайджана
XIII-XVII вв. - Баку: Элм, 1982..
40.
Heydərov M.X. «Aza».—ASE, I ç. Bakı, 1976.
41.
Еремян С.Т. Экономика и социальный строй Албании III-VII
вв. - В кн. Очерки истории СССР (XIX вв.). - М.,1958
42.
Еремян С.Т. «Ашхарацуйц» (Армянская география VII в.)
выдающийся памятник географии и картографии древнего
мира.- ВЩН Арм. ССР, 1968, №5.
43.
Еремян С.Т. «Ашхарацуйц» (Армянская география VII в.)
выдающийся памятник географии и картографии древнего
мира. - ВЩН Арм. ССР, 1968, №5.
44.
Иваненко В.И. Гражданское управление Закавказьем от
присоединения Грузии до наместничества вел. кн. Михаила
Николаевича. - Тифлис, 1909,
45.
Искендеров А.Г. Классовая структура городского и сельского
населения Азербайджана в период трети XIX в. - Города
Азербайджана в период капитализма. Баку 1987.
46.
Историческая география Азербайджана. - Баку: Элм, 1987.
47.
Левиатов В.Н. Очерки истории Азербайджана в XVIII в. -
Баку, 1948,
104
48.
Мамедова Ф.Д. Политическая история и историческая гео-
графия Кавказской. Албании. Баку; Элм 1986.
49.
Мамедов Г.М. Османская налоговая система в Азербайджане
в 20-30-х годах XVIII в. (на материалах эялета Гянджи и
санджака Казах). Авторф. Канд. Ист. Наук. Баку, 1985.
50.
Məmmədov R . Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki (orta əsrlər dövrü).
Bakı: Elm, 1977.
51.
Миклухо-Маклай Н.Д. Географическое сочинение XII в. на
персидском языке. - «Ученые записки ИВ АН СССР». Т. IX,
1954.
52.
Mustafayev T.T. XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda Rusi-
yaya meylin güclənməsi. Bakı: Elm, 1986.
53.
Мустафазаде Т.Т. Азербайджан и русско-турецкие отношения
в первой трети XVIII в.- Баку, Элм, 1993.
54.
Мусхелишвили Д.Л. Из исторической географии восточной
Грузии. Тбилиси, 1982.
55.
Nemətova M.S . Azərbaycan etnoqrafik abidələri (XVII-XVIII əsr-
lər). Bakı, 1963.
56.
Кикодзе Г. Ираклий II. Тбилиси, 1945.
57.
Новосельцев А.П. К вопросу о политической границе Арме-
нии и Кавказской Албании в античный период. В сб. Кавказ и
Византия. Е.1. Ереван, 1979, Т. I.
58.
Орешкова С.Ф. Государственная власть и некоторые пробле-
мы формирования социальной структуры Османского обще-
ства. Бах: Османская империя (система государственного уп-
равления, социальные и этнорелигиозные проблемы). Москва,
1986.
59.
Пашаев А.А. Город Ордубад в XIX - нач. XX в (историко-эт-
нографическое исследование). Автореф. дисс. канд. ист. наук.
Баку, 1988.
60.
Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отноше-
ний в Азербайджане и Армении в XVI - нач. XIX вв. Ленин-
град, 1949.
61.
Петрушевский И.П. K вопросу об иммунитете в Азербай-
джане в XVII-XVIII вв. Исторический сборник, 1945, №4.
62.
Петрушевский И.П. Азербайджан в XVI-XVII вв. ССИА, вып.
I, 1949.
63.
Петрушевский И.П. Земледелие и аграрные отношения в Ира-
105
не XIII-XIV вв. - Москва-Ленинград, 1960. vv.
64.
Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и XVII веке.- Баку:
1981.
65.
Рахмани А.А. «Тарих-и алам-арайи Аббаси» как источник по
истории Азербайджана. Баку: Элм, 1960.
66.
Смирнов К., Гаибов Ш. Комментарий к кн.: «Нахчиванские
рукописные документы - Передняя Азия в документах».
Тбилиси, 1936.
67.
Сумбатзаде А.С. Сельское хозяйство Азербайджана в XIX в.
Баку: Элм, 1959.
68.
Сумбатзаде А.С. Промышленность Азербайджана XIX в.
Бaку: Элм, 964. Сысоев В. М. Древность Нахичеванской
АССР. Баку, 1928.
69.
Тер-Аветисян С.В. Город Джуга. - Материалы по истории
торговых сношений джульфинских купцов в XVI-XVII вв.
Тбилиси, 1939.
70.
Эфендиев О.А. Азербайджанское государство Сефевидов в
XVI веке. - Баку: Элм, 1981.
71.
Эфендиев О.А. Территория и границы Азербайджанских
государств в VX-XVI вв.- «Историческая география
Азербайджана». Баку, Элм, 1987.
72.
Əfəndiyev O.A. Azərbaycan XIII-XVII əsrlərdə. Azərbaycan
tarixi, Bakı: Elm, 1993.
73.
Gülmalıyev M.M. XVIII əsrin sonu — XIX əsrin birinci yarısında
Azərbaycan kəndinin sosial iqtisadi strukturu. Bakı, Elm, 1989.
NAXÇIVAN DİYARININ
SİYASİ TARİXİ
106
MÜNDƏRİCAT
Ön söz ........................................................................................... 3
Giriş .............................................................................................. 8
I Fəsil. Naxçıvan xanlığının inzibati-ərazi quruluşu və onun
dəyişməsinə siyasi hadisələrin təsiri..........................................23
II Fəsil. Naxçıvan xanlığının əhalisi və onun əsas
məşğuliyyət sahələri....................................................................37
II.1. Əhalinin etnik tərkibi və köçürülmə siyasəti ......................37
II.2. Əkinçilik..............................................................................48
II.3. Maldarlıq ............................................................................56
II.4. Sənətkarlığ..........................................................................59
III Fəsil. Naxçıvan xanlığının şəhər həyatı.................................64
Nəticə..........................................................................................95
İstifadə olunmuş ədəbiyyat.......................................................101
107
108
«Elm və təhsil» nəşriyyatının direktoru:
Professor Nadir Məmmədli
Kompüter dizayneri: Zahid Məmmədov
Korrektor: Dilarə Məmmədova
Çapa imzalanmışdır 23.09.2014.
Şərti çap vərəqi 7
Sifariş № 239
Kağız formatı 60х84 1/16.
Tiraj 500
Dostları ilə paylaş: |