Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova

 
 
99 
ğının  inkişafına  təsir  göstərən  amillər  sırasında,  ticarət 
mərkəzlərindən  uzaqlığı,  natural  təsərrüfat  hökmranlığı,  rahat 
yolların olmaması və s. göstərmək olar. 
Naxçıvan  diyarında  sənətkarlıq  istehsalı  başlıca  olaraq  iki 
mərkəzdə,  Naxçıvan  və  Ordubad  şəhərlərində  cəmlənmişdi. 
Naxçıvanda  sənətkarlarının  əsas  məşğuliyyət  sahəsi  toxuculuq, 
xalçaçılıq,  dəmirçilik,  boyaqçılıq,  dabbaqçılıq,  dulusçuluq  və s. 
idi. Sənətkarlıq istehsalında pambıq parça, bez istehsalı xüsusilə 
geniş  yayılmışdır.  Hər  şeydən  əvvəl,  bölgədə  pambıq  parça  is-
tehsalı xammalın, pambığın bolluğu ilə izah olunmalıdır. Yalnız 
Naxçıvan  şəhərində,  XIX  əsrin  əvvəllərində,  126  bez  parça  to-
xuyan sənətkar çalışırdı. İstehsal edilmiş parçaların az bir qismi 
daxili  tələbatın  ödənilməsinə  sərf  olunur,  yerdə  qalanları  isə 
xarici  bazarlara  çıxarılırdı.  Naxçıvan  diyarında  istehsal  olunan 
pambıq  parçalar,  əsas  etibarilə,  Türkiyəyə  və  Gürcüstana  ixrac 
olunurdu. 
Naxçıvan  diyarında  sənətkarlıq  istehsalında  istifadə  olunan 
əmək alətləri və texnika, bütövlükdə aşağı  səviyyədə olub,  pri-
mitiv xarakter daşıyırdı. Əmək məhsuldarlığı istehsal texnikası-
nın təkmilləşdirilməsi deyil, əsasən, əməyin intensivləşdirilməsi 
hesabına  artırılırdı.  Bununla  belə,  şəhər  sənətkarlığı  istehsalın 
təşkili və tətbiq olunan əmək alətlərinin məhsuldarlığı baxımın-
dan,  kənd  sənətkarlığından  xeyli  yüksək  idi.  Kənd  sənətkarlığı 
əsasən qapalı, natural xarakter daşıdığı halda, şəhər sənətkarlığı 
nisbətən əmtəə xarakteri daşıyırdı. 
Naxçıvan  bölgəsi,  sözün  həqiqi  mənasında,  şəhərlər  diyarı 
olmuşdur. Bölgədə tarixən yaranmış, inkişaf etmiş şəhərlər, tari-
xi-coğrafi  amillərin  təsiri  altında  sonradan  sıradan  çıxmışdır. 
Bölgədə tez-tez baş verən feodal ara müharibələri, yadelli işğal-
çıların hücumları, şəhərlərin, ayrı-ayrı dövlətlərin, hökmdarların 
iqamətgahına  və  paytaxtına  çevrilməsi,  hərbi-siyasi  amil  kimi 
onların  inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Bununla belə, şəhər-
lərin  inkişafına  təbii-coğrafi  amillər  az  təsir  göstərməmişdir. 
Təbii-iqlim  şəraiti,  əlverişli  ticarət  yolları  üzərində  yerləşməsi 
bu və ya digər şəhərin, o cümlədən Naxçıvan diyarında mövcud 

---

 
 
100 
olmuş  şəhərlərin  inkişafında  bəzən  həlledici  amillərə  çevril-
mişdir. 
Tədqiq  etdiyimiz  əsrlərdə  Naxçıvan  və  Ordubad  şəhər-
lərindən  başqa,  Naxçıvan  diyarında  Culfa,  Əylis  və  Azad  kimi 
şəhərlər  də  mövcud  olmuşdur.  Vaxtilə  bu  şəhərlər  təkcə 
Naxçıvan  diyarının  deyil,  bütövlükdə  Azərbaycanın  ticarət  və 
sənətkarlıq  mərkəzləri  idilər.  Lakin  əsrlər  boyu  bölgədə  baş 
verən  siyasi  proseslər  nəticəsində  həmin  şəhərlər  əvvəlki 
əhəmiyyətini itirmişdir. 
XVIII əsrin ikinci yarısı və XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan 
diyarında  şəhər  kimi  formalaşan  Naxçıvan  və  Ordubad,  yadelli 
işğalçıların  hücumları  və  feodal  ara  müharibələrinə  məruz  qal-
mışdır.  Bu  siyasi  hadisələr  şəhərlərin  xarici  görünüşünə  mənfi 
təsir  göstərməklə  yanaşı,  onların  təsərrüfat  həyatına  da  ağır 
zərbə  endirmişdir.  Öyrənilən  dövrdə  kiçik  qalaları  xatırladan 
Naxçıvan  və  Ordubad  şəhərlərinin  əhalisinin  sayı  əvvəlki  əsr-
lərlə müqayisədə kəskin şəkildə azalmışdır. 
Naxçıvan  və  Ordubad  şəhərlərində  əhalinin  sosial  və  milli 
tərkibində  baş  verən  dəyişikliklər  daha  çox  hərbi  və  ictimai-
siyasi  proseslərlə  bağlı  olmuşdur.  Göstərilən  şəhərlərdə  xan  və 
onun ailəsi, feodallar, tacirlər və sənətkarlarla yanaşı kəndli ailə-
ləri də yaşayırdılar. Əhalisi xalis azərbaycanlılardan ibarət olan 
Naxçıvanda,  ikinci  Rusiya-İran  müharibələrinin  nəticəsində, 
əhalinin  milli  tərkibində  müəyyən  dəyişikliklər  baş  verdi.  Rus 
çarizminin  köçürmə  siyasəti  nəticəsində  Naxçıvan  diyarında 
xristian, xüsusilə erməni ailələrinin sayı xeyli çoxaldı. 
Tənəzzül  dövrü  keçirmələrinə  baxmayaraq,  Naxçıvan  və 
Ordubad  şəhərləri  yenə  də  bölgənin  mühüm  ticarət-sənətkarlıq 
mərkəzləri kimi qalmaqda davam edirdi. Bu şəhərlərdə əhalinin 
sayının  əksər  hissəsi  tacir  və  sənətkarlardan  ibarət  idi.  Naxçı-
vanın  və  Ordubadın  iqtisadi  həyatında  başqa  sahələrlə  yanaşı, 
kənd  təsərrüfatının  da  mühüm  rol  oynadığı,  yuxarıda  dedik-
lərimizi  bir  daha  təsdiq  edir.  Bu  da,  bütövlükdə,  sənətkarlığın 
kənd təsərrüfatından, şəhərlərin kəndlərdən ayrılması prosesinin 
həddindən artıq davam etməsi ilə bağlı idi. 

---

 
 
101 
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT  
 
Arxiv materialları 
 
1.
 
Azərbaycan MDTA, f. 24, I siyahı, sənədlər 353, 354, 355, 856,357, 
360, 372.  
2.
 
MHDTA, f. VUA, sənədlər 6164, III hissə; 4259, IV hissə 
 
Mənbələr 
3.
 
İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri.  — İstanbul, Başbakanlıq arxivi, 
iş 699 
4.
 
Naxçıvan  sancağının  müfəssəl  dəftəri.  —  İstanbul.  Başbakanlıq 
arxivi, iş 903. 
5.
 
П.Г.Бутков.  Материалы  для  новой  истории  Кавказа  с  1722  по 
1802 гг. ч. 1-3. Санкт-Петербург, 1869. 
6.
 
Вильгельм  де  Рубрук.  Путешествие  в  Восточные  страны  - 
Санкт-Петербург, 1882. 
7.
 
Гаспар Друвиль. Путешествие в Персию в 1812 и 1813 гг., ч. 1. 
- Москва, 1826, 
8.
 
Глинка  С.  Описание  переселения  армян  Азербайджанских  в 
пределы России. Москва, 1831. 
9.
 
Дневник Закария Акулисского. - Ереван, 1939. 
10.
 
Дубровин  Н.Ф.  История  войны  и  владычества  русских  на 
Кавказе. Т. I-III. Санкт-Петербург, 1871.  
11.
 
Евецкий  О.  Статистическое  описание  Закавказского  края. 
Санкт-Петербург, 1833. 
12.
 
Зелинский  С.П.  «Три  магала»  (Нахичеванский,  Ордубадский, 
Даралагезский).  Сборник  сведений  о  Кавказе.  Т.П.Тифлис, 
1880. 
13.
 
 Зубов П. Картина последней войны России с Персией. Санкт-
Петербург, 1836. 
14.
 
Колониальная политика российского царизма в Азербайджане 
в 20-60-х годах XIX в. (Под редакцией И.П.Петрушевского), ч. 
1. Москва-Ленинград, 1936. 
15.
 
Корф  Ф.  Воспоминание  о  Персии.  1834-1835  гг.  Санкт-
Петербург, 1833. 
16.
 
Нахичеванские  рукописные  документы  XVIII-XIX  вв.  Пере-
дняя  Азия  в  документах  (серия  памяти  Ю.Н.Марра).  Кн. 1. 

---

 
 
102 
Тбилиси, 1936. 
17.
 
Никитин К.Н. Город Нахичевань и Нахичеванский уезд. Сбор-
ник  материалов  для  описания  местности  и  племен 
(СМОМПК), вып. П. Тифлис. 1882.  
18.
 
Путеществие Шардена. Тбилис, 1902. Рапорт генерала-майора 
Несветаева гр. Гудовичу от Марта 1807 года. АКАК. Т. III, д. 
1025.  
19.
 
Статистическое 
описание 
Нахичеванской 
провинции, 
составленное В.Г. Санкт-Петербург, 1833.  
20.
 
И.Шопен.  Исторический  памятник  состояния  Армянской 
области  в  эпоху  ее  присоединения  к  Российском  империи  - 
Санкт-Петербург,1852. 
21.
 
Эвлия Челеби. Книга путешествие (Извлечения из сочинения 
турецкого путешественника XVII). Вып. З. - Москва, 1983. 
22.
 
Энгельгардт  К.  Нахичевань.  -  «Кавказский  календарь  на 
1852 г.». Тифлис, 1851.  
23.
 
Tadhkirat al-muluk. A manuel of Safavid adminis'arion (circ 1137 
1/25).  Persian  text  in  favsimile.  Translated  and  explained  by  V  - 
Minorsey. - London, 1943. 
 
Digər ədəbiyyat 
 
24.
 
Абдуллаев Г.Б. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения 
с Россией. - Баку, 1965. Azərbaycan tarixi. I c. Bakı, Elm, 1961. 
25.
 
Акопян  Т.Х.  Очерки  по  исторической  географии  Армении.  - 
Ереван 1960. 
26.
 
Ализаде  А.А.  Социально-экономическая  и  политическая 
история Азербайджана XVIII-XIV вв. Баку: Элм, 1956. 
27.
 
Алиев  М.М.  Нахичеванское  ханство  и  его  присоединения  к 
России. - Автореф. дисс. канд. ист. наук. Баку, 1986. 
28.
 
Əliyev F.M. Şimali Azərbaycan şəhərləri. Bakı, 1960. 
29.
 
Алиев  Ф.М.  Антииранские  выступления  и  борьба  против 
турецкой  агрессии  в  Азербайджане  в  первой  половине  XVIII 
века. Баку: Элм, 1975. 
30.
 
Əliyev
 
M. Azərbaycan XVIII əsrdə. Bax: Azərbaycan tarixi, Bakı: 
Elm, 1993  
31.
 
Алиев Т.Ф. Историческая география Ширвана XVII-XVIII вв. 
(по  русскоязычным  источникам)  -  Автореферат  дисс.  канд. 

---

 
 
103 
ист. наук. Баку, 1987. 
32.
 
Алиев  С.М.  Междоусобные  войны  и  борьба  за  верховную 
власть  в  Иране  после  распада  империи  Надира  шаха.  Иран. 
История  и  культура  в  средние  века  и  новое  время.  Москва, 
1980.1980.  
33.
 
Айвазян  К.  Историко-архитектурные  памятники  Нахичевани. 
Ереван, 1983. 
34.
 
Bünyadov
 
Z.M. Azərbaycan Atabəyləri dövləti. Bakı: Elm, 1981 
35.
 
Bünyadov
 
Z.M.,
 
Məmmədov
 
H.M.  Naxçıvan  dəftəri  —  «Ədəbiy-
yat və incəsənət» qəzeti. 13 sentyabr 1985. 
36.
 
Буниятов З.М., Мамедов Г.М. Пространный дефтер санджака 
Нахчивань  1727  года  (общая  характеристика)  -  «Средневеко-
вой Восток». Баку, 1990. 
37.
 
Ваидова  Х.Р.  История  города  Ордубада  в  XIX  -  нач.  XX  в. 
Автореф. канд. ист. наук - Баку: 1990. 
38.
 
Вердиева Х.Ю. Население Северного Азербайджана в первой 
половине  XIX  в.  (Историко-демографическое  исследование). 
Автореф. дисс. канд. ист. наук, Баку, 1992. 
39.
 
Гейдаров  М.Х.  Города  и  городские  ремесло  Азербайджана 
XIII-XVII вв. - Баку: Элм, 1982.. 
40.
 
Heydərov M.X. «Aza».—ASE, I ç. Bakı, 1976. 
41.
 
Еремян  С.Т. Экономика и  социальный  строй  Албании  III-VII 
вв. - В кн. Очерки истории СССР (XIX вв.). - М.,1958  
42.
 
Еремян  С.Т.  «Ашхарацуйц»  (Армянская  география  VII  в.) 
выдающийся  памятник  географии  и  картографии  древнего 
мира.- ВЩН Арм. ССР, 1968, №5. 
43.
 
Еремян  С.Т.  «Ашхарацуйц»  (Армянская  география  VII  в.) 
выдающийся  памятник  географии  и  картографии  древнего 
мира. - ВЩН Арм. ССР, 1968, №5. 
44.
 
Иваненко  В.И.  Гражданское  управление  Закавказьем  от 
присоединения  Грузии  до  наместничества  вел.  кн.  Михаила 
Николаевича. - Тифлис, 1909, 
45.
 
Искендеров А.Г. Классовая структура городского и сельского 
населения  Азербайджана  в  период  трети  XIX  в.  -  Города 
Азербайджана в период капитализма. Баку 1987. 
46.
 
Историческая география Азербайджана. - Баку: Элм, 1987. 
47.
 
Левиатов  В.Н.  Очерки  истории  Азербайджана  в  XVIII  в.  - 
Баку, 1948, 

---

 
 
104 
48.
 
Мамедова  Ф.Д.  Политическая  история  и  историческая  гео-
графия Кавказской. Албании. Баку; Элм 1986. 
49.
 
Мамедов Г.М. Османская налоговая система в Азербайджане 
в  20-30-х  годах  XVIII  в.  (на  материалах  эялета  Гянджи  и 
санджака Казах). Авторф. Канд. Ист. Наук. Баку, 1985. 
50.
 
Məmmədov R. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki (orta əsrlər dövrü). 
Bakı: Elm, 1977. 
51.
 
Миклухо-Маклай  Н.Д.  Географическое  сочинение  XII  в.  на 
персидском  языке.  -  «Ученые  записки  ИВ  АН  СССР».  Т.  IX, 
1954. 
52.
 
Mustafayev T.T. XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda Rusi-
yaya meylin güclənməsi. Bakı: Elm, 1986. 
53.
 
Мустафазаде Т.Т. Азербайджан и русско-турецкие отношения 
в первой трети XVIII в.- Баку, Элм, 1993. 
54.
 
Мусхелишвили  Д.Л.  Из  исторической  географии  восточной 
Грузии. Тбилиси, 1982. 
55.
 
Nemətova M.S. Azərbaycan etnoqrafik abidələri (XVII-XVIII əsr-
lər). Bakı, 1963. 
56.
 
Кикодзе Г. Ираклий II. Тбилиси, 1945. 
57.
 
Новосельцев  А.П.  К  вопросу  о  политической  границе  Арме-
нии и Кавказской Албании в античный период. В сб. Кавказ и 
Византия. Е.1. Ереван, 1979, Т. I. 
58.
 
Орешкова  С.Ф.  Государственная  власть  и  некоторые  пробле-
мы  формирования  социальной  структуры  Османского  обще-
ства. Бах: Османская империя (система государственного уп-
равления, социальные и этнорелигиозные проблемы). Москва, 
1986. 
59.
 
Пашаев А.А. Город Ордубад в XIX - нач. XX в (историко-эт-
нографическое исследование). Автореф. дисс. канд. ист. наук. 
Баку, 1988. 
60.
 
Петрушевский  И.П.  Очерки  по  истории  феодальных  отноше-
ний в Азербайджане и Армении в XVI - нач. XIX вв. Ленин-
град, 1949. 
61.
 
Петрушевский  И.П.  K  вопросу  об  иммунитете  в  Азербай-
джане в XVII-XVIII вв. Исторический сборник, 1945, №4. 
62.
 
Петрушевский И.П. Азербайджан в XVI-XVII вв. ССИА, вып. 
I, 1949. 
63.
 
Петрушевский И.П. Земледелие и аграрные отношения в Ира-

---

 
 
105 
не XIII-XIV вв. - Москва-Ленинград, 1960. vv. 
64.
 
Рахмани  А.А.  Азербайджан  в  конце  XVI  и  XVII  веке.-  Баку: 
1981. 
65.
 
Рахмани А.А. «Тарих-и алам-арайи Аббаси» как источник по 
истории Азербайджана. Баку: Элм, 1960. 
66.
 
Смирнов  К.,  Гаибов  Ш.  Комментарий  к  кн.:  «Нахчиванские 
рукописные  документы  -  Передняя  Азия  в  документах». 
Тбилиси, 1936. 
67.
 
Сумбатзаде  А.С.  Сельское  хозяйство  Азербайджана  в  XIX  в. 
Баку: Элм, 1959. 
68.
 
Сумбатзаде  А.С.  Промышленность  Азербайджана  XIX  в. 
Бaку:  Элм,  964.  Сысоев  В.  М.  Древность  Нахичеванской 
АССР. Баку, 1928. 
69.
 
Тер-Аветисян  С.В.  Город  Джуга.  -  Материалы  по  истории 
торговых  сношений  джульфинских  купцов  в  XVI-XVII  вв. 
Тбилиси, 1939. 
70.
 
Эфендиев  О.А.  Азербайджанское  государство  Сефевидов  в 
XVI веке. - Баку: Элм, 1981.  
71.
 
Эфендиев  О.А.  Территория  и  границы  Азербайджанских 
государств  в  VX-XVI  вв.-  «Историческая  география 
Азербайджана». Баку, Элм, 1987. 
72.
 
Əfəndiyev  O.A.  Azərbaycan  XIII-XVII  əsrlərdə.  Azərbaycan 
tarixi, Bakı: Elm, 1993.  
73.
 
 Gülmalıyev M.M. XVIII əsrin sonu — XIX əsrin birinci yarısında 
Azərbaycan kəndinin sosial iqtisadi strukturu. Bakı, Elm, 1989. 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
NAXÇIVAN DİYARININ  
SİYASİ TARİXİ  
 
 
 
 
 
106 

---

 
 
 
MÜNDƏRİCAT 
 
Ön söz ........................................................................................... 3 
 
Giriş .............................................................................................. 8 
I Fəsil. Naxçıvan xanlığının inzibati-ərazi quruluşu və onun  
dəyişməsinə siyasi hadisələrin  təsiri..........................................23 
II Fəsil. Naxçıvan xanlığının əhalisi və onun əsas  
məşğuliyyət sahələri....................................................................37 
II.1. Əhalinin etnik tərkibi və köçürülmə siyasəti ......................37 
II.2. Əkinçilik..............................................................................48 
II.3. Maldarlıq ............................................................................56 
II.4. Sənətkarlığ..........................................................................59 
III Fəsil. Naxçıvan xanlığının şəhər həyatı.................................64 
Nəticə..........................................................................................95 
İstifadə olunmuş ədəbiyyat.......................................................101 
107 

---

 
 
108 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Elm və təhsil» nəşriyyatının direktoru: 
Professor Nadir Məmmədli 
 
 
Kompüter dizayneri: Zahid Məmmədov 
Korrektor:              Dilarə Məmmədova 
 
Çapa imzalanmışdır 23.09.2014. 
Şərti çap vərəqi 7 
Sifariş № 239 
Kağız formatı 60х84 1/16. 
Tiraj  500