Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
81 burada 70 came və 40 məscid var idi 1 . Türk səyyahı bunlardan Əhməd paşa, Fərhad paşa, Gözəl Əli paşa, Çıqal oğlu, Xadim Cəfər paşa camelərinin gözəlliyini xüsusi qeyd edir, bəzilərinin isə hətta İstanbul camelərini xatırlatdığını yazır. 2 Xanlıqlar döv- ründə Naxçıvanda cəmi dörd məscid fəaliyyət göstərirdi. Əl- bəttə, bu məscidləri Evliya Çələbinin təsvir etdiyi məscidlərlə müqayisə etmək olmazdı. Müasirlərdən biri yazırdı ki, «Nax- çıvanda dörd məscid var, onların memarlıq baxımından çox sadə görünüşü var və Asiya üslubunda tikilmişlər». 3 Bu dövrdə Naxçıvanda üç hamam – Şeyx-əli bəy, Fəzli bəy və Mirzəli bəy hamamları da fəaliyyət göstərirdi. 4 XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan bölgə- sində mövcud olan şəhərlərdən biri də Ordubad idi. Uzun müddət inzibati mərkəz olan və buna görə də tez-tez hücumlara məruz qalan, Naxçıvandan fərqli olaraq, Ordubad şəhəri da- ğıntılara daha az məruz qalmışdı. Bu isə, şübhəsiz ki, şəhərin ümumi görkəminə, həm də iqtisadi inkişafına müsbət təsir gös- tərmişdi. XIX əsrin əvvəllərində tərtib edilmiş bütün mənbələrdə Ordubad, Naxçıvan bölgəsinin ən abad, yaşıllıqlara qərq olun- muş yaraşıqlı şəhəri kimi təsvir olunur: «Ordubad şəhəri görkəm etibarilə rəngarəngdir, İrəvan və Naxçıvandan daha çox ürəyəyatandır. Orada xarabalıqlar, demək olar ki, yoxdur. Küçələr bütün Asiya şəhərlərində olduğu kimi, dolanbac olsalar da gildən tikilmiş divarlar və binalar bir bütövlük təşkil edirlər, binaların arasında gözəl bağlar görünür. Hər addım başında olan su, ətrafa sərinlik yayır və bir çox həyətlərdə fəvvarələr yaradır». 5 Ordubad şəhəri Zəngəzur dağlarının ətəklərindən başlayan və iki dağ silsiləsinin ardınca uzanan maili düzənlikdə yerləşirdi. Şəhər şimaldan Aşağı Andemiç, şərqdən Kəntan, qərbdən Dəstə 1 Övliya Çələbi. Göstərilən əsəri, s. 114-115. 2 Yenə orada. 3 K.N.Nikitin. Göstərilən əsəri, s. 121 4 Yenə orada. 5 Azərbaycan MDTA, f. 24, siy. 1, 372-ci sənəd, v. 5-6. 82 kəndləri ilə həmsərhəd idi. 1 Ordubad çayı şəhəri iki hissəyə bö- lürdü... Çayın üstündən daşdan körpü tikilmişdi. 2 Naxçıvana nisbətən kiçik şəhər olan Ordubadda məhəllələrin də sayı nisbətən az idi. Osmanlı dəftərlərinin verdiyi məlumat- lardan aydın olur ki, XVIII əsrin birinci rübündə burada dörd məhəllə – Anbaras, Minkis, Sərşəhər və İşterenke məhəllələri olmuşdur. 3 XVIII əsrin birinci rübündən, XIX əsrin əvvəlləri- nədək, keçən müddət ərzində, şəhərdə olan məhəllələrin sayında elə bir ciddi dəyişiklik müşahidə olunmur. XIX əsrin əvvəllərinə aid mənbələrdə Ordubadda beş məhəllə olduğu göstərilir 4 . Məhəllələrin adları da elə bir ciddi dəyişikliyə uğramamışdı. Osmanlı dəftərlərində İştərənkə kimi qeyd olunan məhəllənin adı rusdilli mənbədə Üç düdankə (Uç dudanqa) kimi verilir. Bütövlükdə XIX əsrin əvvəllərində Ordubad şəhərində aşağıdakı məhəllələr var idi: Anbaras, Kürdüdal (çox güman ki, «Kürdtala»nın təhrif olunmuş formasıdır), Minkis, Sərşəhər və Üç düdəngə. 5 Nisbətən kiçik olmasına baxmayaraq, Ordubad şəhərində ictimai binalar və tikililər Naxçıvandan çox idi. Şəhərdə üç meydan var idi ki, bunlardan da ən səfalısı Kürd meydanı adlanan dördbucaqlı meydan idi. 6 Vaxtilə buraya alver məqsədi ilə çoxlu kürdlərin gəldiyi güman olunur. Bu meydanda yerləşən şəhər bazarı, bütün Azərbaycan şəhərlərində olduğu kimi, Ordubadda da ticarət dükanlarının və sənətkar emalatxanalarının cəmləşdiyi əsas mərkəz idi. Burada dükan və emalatxanaların sayı 197-yə çatırdı. 7 1 İ.Şopen. Göstərilən əsəri, s. 481. 2 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., 372-ci sənəd, v. 9. 3 M Bünyadov, H.M.Məmmədov. Naxçıvan dəftəri. — «Ədəbiyyat və incəsənət» qəz., 13 sentyabr 1985. 4 Azərbaycan MDTA, f 24, I siy., 372-ci sənəd, v. 3; İ.Şopen Göstərilən əsəri, s. 481. 5 Yenə orada. 6 İ.Şopen. Göstərilən əsəri, s. 483 7 Azərbaycan MDTA. f. 24, I siy., 372-çi sənəd, v. 9 83 Dini obyektlərin sayına görə də Ordubad şəhəri Naxçıvan- dan üstün idi. XIX əsrin əvvəllərində tərtib edilmiş mənbələrdən birinin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, həmin vaxt şəhərdə altı məhəllə məscidi fəaliyyət göstərirmiş. Bu məscidlərdən ən böyüyünün nəzdində mədrəsə mövcud idi. 1 Ordubad şəhəri uzun müddət Naxçıvan bölgəsinin mühüm ticarət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Bu, şəhərdə tikilmiş kar- vansaralar özünü daha aydın göstərirdi. XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində, Ordubadda karvansaraların ümumi sayı altıya çatırdı. Lakin bölgədə gedən siyasi çəkişmələr və ümumi iqtisadi tənəzzül nəticəsində şəhərdə mövcud olan altı karvan- saradan yalnız ikisi fəaliyyət göstərirdi. Yerdə qalan dörd kar- vansara isə dağıdılmış vəziyyətdə idi. Onların birində dulus- çuluq emalatxanası fəaliyyət göstərirdi. 2 Tədqiq etdiyimiz dövrdə, Ordubadın mühüm sənətkarlıq mərkəzlərindən biri olması, onun ümumi görkəminə təsir göstərən mühüm amillərdən birinə çevrilmişdi. Ordubadda başqa sənət sahələri ilə yanaşı 12 dabbaqxana fəaliyyət göstə- rirdi. 3 Məlumdur ki, orta əsrlərdə dabbaqxanalar sənətin spesifik xüsusiyyəti ilə əlaqədar, şəhərlərin kənarlarında olan su hövzə- lərinin yaxınlığında tikilirdi. Lakin Ordubadda adicə səhlən- karlıq ucbatından bu dabbaqxanalar düz şəhərin ortasında, çayın üstündə tikilmişdi. Şəhərdə çoxlu su tələb edən iki ipəksarıma emalatxanası da fəaliyyət göstərirdi. Nəticədə buradan bağlara axan su çirklənirdi. 4 Naxçıvan bölgəsinin şəhərlərindən bəhs edərkən, XIX əsrin əvvəllərində tərtib olunmuş mənbələrdə adı çəkilən Abbasabad qalası haqqında da danışmaq yerinə düşərdi. Mənbələrin ver- dikləri məlumatlardan aydın olur ki, həmin qala hərbi zərurətdən yaranmış bir obyekt olmuşdur. Birinci Rusiya-İran müharibə- sinin gedişində (1804-1813-cü illər) dəfələrlə ağır məğlubiyyətə 1 İ Şopen. Göstərilən əsəri, s. 482 2 Yenə orada. 3 Azərbaycan .MDTA, f. 24, I siy., 372-ci sənəd, v. 9. 4 Yenə orada, v. 13; İ.Şopen. Göstərilən əsəri, s. 484. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|