Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
72 yaşadığı Naxçıvan şəhərində, XVII əsrin sonuncu rübündə cə- misi 2 min ev var idi. 1 Bununla belə, Şarden şəhərdə gedən qızğın bərpa işlərindən söhbət açaraq Naxçıvanın «hər cür mallarla və ərzaqla» dolu olan zəngin bazarlarından və digər ticarət mərkəzlərindən də danışır. 2 XVII əsrin sonu — XVIII əsrin əvvəllərində bütün ölkəni bürümüş ümumi iqtisadi tənəzzül şəraitində, Naxçıvan şəhəri də geriləmişdi. Bu dövrdə şəhərdə cəmi 6 min nəfər əhali yaşayırdı 3 . XVIII əsrin birinci yarısında Naxçıvan daha iki dəfə dağıntıya məruz qalmışdır. Əsrin 20-ci illərində şəhəri ələ keçirib dağıdan Osmanlı əsgərləri, burada 1735-ci ilə qədər qalmışlar. Bundan bir qədər sonra isə şəhər İran hökmdarı Nadir şahın orduları tərəfindən işğal olunub dağıdıldı. Naxçıvan şəhərinin keçirdiyi dağıntıları xarakterizə edən və Azərbaycanda fəaliyyət göstərən rus tarixçisi V.M.Sısoyev yazırdı: «Şübhəsiz ki, çox qədim şəhər olan Naxçıvan X əsrə qədər, bəlkə də çox əvvəllər meydana gəlmişdir. Onun sonrakı tarixini qısaca olaraq aşağıdakı şəkildə ifadə etmək olar. Hər 200-300 ildən bir şəhər özülünə qədər dağıdılmış, lakin hər dəfə yenidən bərpa edilmişdir». 4 XIX əsr rus müəlliflərindən biri isə Naxçıvan haqqında yazırdı ki, hər dağıntıdan sonra «bu şəhər əvvəlki görkəmi ilə olmasa da, əfsanəvi simurq quşu kimi yenidən dirçəlirdi. O, XVIII və XIX əsrlərə özünün əvvəlki zənginliyi və gözəlliyini tamamilə itirmiş bir şəhər kimi daxil olmuşdu». 5 Göründüyü kimi, Naxçıvan diyarı xanlıqlar dövrünə qədər özünün şəhərləri ilə zəngin olmuşdur. Lakin iqtisadi və xüsusilə siyasi amillərin təsiri altında bu şəhərlər ya özlərinin əvvəlki qüdrətini itirərək zəifləmiş, ya da tamamilə dağılaraq bir şəhər kimi tarix səhnəsindən silinmişdir. XVIII əsrin sonu — XIX 1 Путешествие Шардена. Тифлис, 1902, с. 12. 2 Yenə orada. 3 И. П. Петрушевский. Göstərilən əsəri, s. 302. 4 Е. М. Сысоев. Древности Нахичеванской АССР. - Баку, 1928, с. 89. 5 K.N.Nikitin. Göstərilən əsəri, s. 114. 73 əsrin əvvəllərində Naxçıvan bölgəsində yalnız iki şəhər — Naxçıvan və Ordubad, sözün tam mənasında, orta əsr şəhərləri kimi qalmışdı. Azərbaycan ərazisində müstəqil xanlıqların mey- dana gəlməsi, başqa yerlərdə olduğu kimi, Naxçıvan bölgəsində şəhər həyatına müsbət təsir göstərmişdir. Bir sıra şəhərlərin, xanlıqların inzibati mərkəzinə çevrilməsi, xarici hücumların müvəqqəti olaraq dayanması şəhərlərdə ticarət və sənətkarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaratdı. Naxçıvan xanlığının inzibati mərkəzinə çevrilən Naxçıvan şəhərində, XVIII əsrin ortalarında yaşayış və inzibati binaların bir hissəsi bərpa olunmuş, iqtisadi, ictimai və mədəni həyat müəyyən dərəcədə dirçəlməyə başlamışdı. Lakin XVIII əsrin 70-80-ci illərindən başlayaraq Naxçıvan xanlığında, feodal ara müharibələrinin Yeni qüvvə ilə şiddətlən- məsi, əsrin 80-ci illərində Kartli-Kaxetiya çarlığının və Qarabağ xanlığının Naxçıvan xanlığını hədələməsi, 90-cı illərdə İran və rus qoşunlarının hücumları, XIX əsrin əvvəllərində baş vermiş Rusiya-İran müharibələri iqtisadi həyatın digər sahələri kimi, şəhərlərə də olduqca mənfi təsir göstərmişdir. Bu təsir o qədər böyük olmuşdur ki, Naxçıvan şəhəri rus qoşunları tərəfindən işğal edildikdən (1828) sonra da uzun müddət öz simasını dəyişdirə bilməmiş, 1 feodal şəhəri olaraq qalmışdır. Tədqiq etdiyimiz dövrdə Naxçıvan öz möhtəşəm bina və abidələri ilə fərqlənmirdi. «Xan sarayından başqa, demək olar ki, Naxçıvandakı evlərin əksəriyyəti birmərtəbəli idi. Evlərin damları yastı və bir-birinə oxşayırdı». 2 Şəhər evlərinin əksəriyyəti daş və palçıqla hörülmüş hündür hasarlarla əhatə olunmuşdur. Evlərin belə hasarlarla əhatə olun- masını tədqiqatçı K. Engelqard belə izah edir: «Evlərin bu tipdə tikilməsini həm asiyalıların qısqanclığı ilə, həm də özlərini müdafiə etmək hissləri ilə izah etmək lazımdır. Çünki ardı-arası kəsilməyən basqınlar və təhlükə gözlənildiyi 1 NƏST, s. 68. 2 Yenə orada. 74 zamanda, hər ev bir qalanı əvəz edirdi». 1 Xanlıqlar dövründə «Azərbaycanda elə bir şəhər, yox idi ki, yadelli işğalçıların hücumundan və ya qanlı feodal ara vuruşmalarından zərər çək- məsin». 2 Bütün bunlar ona gətirib çıxarmışdı ki, vaxtı ilə mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra şəhərlər dağılmış və kiçilmiş, şəhərlərin aqrarlaşması prosesi güclənmişdi. Tədqiq etdiyimiz dövrün siyasi hadisələri göstərir ki, bu dövrdə Naxçıvan bölgəsinin şəhərlərinə, ilk növbədə Naxçıvan şəhərinə ciddi ziyan vurmuşdu. Məsələ burasındadır ki, XVIII əsrin 80-ci illərinin sonlarında İranda Qacar sülaləsinin əsasını qoymuş, lakin şah tacını qoymağa tələsməyən Ağa Məhəmməd xan 90-cı illərin əvvəllərində, demək olar ki, bütünlükdə İranı (Xorasandan başqa) öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. O, eyni zamanda özünü Cənubi Qafqazın da hakimi kimi hiss etdi. Çün- ki İranda Səfəvi hakimlərinin dövründə qərarlaşdırılmış ənənəyə görə, şah həm də Azərbaycanın, Gürcüstanın və Ermənistanın ali hakimi olmalı idi. 3 Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının bəzilərini özünə tabe edən Ağa Məhəmməd xan, 1791-ci ildən başlayaraq öz qoşunlarını, Şimali Azərbaycana yürüş etmək üçün hazırlamağa başladı. Qəribədir ki, hətta bu bəd xəbəri eşidən bəzi Azərbaycan xanları yenə də bir-birilə ədavət etməkdən əl çəkmədilər. Belə ki, 1792- ci ildə qarabağlı İbrahim Xəlil xan Naxçıvana əl uzatmaq fikrinə düşdü. O, öz qohumu Dağıstanın nüfuzlu feodallarından olan Ümmə (Ömər) xanla ittifaqa girərək, onu da əsasən muzdlu qoşunlarla Naxçıvan qalasına yürüş etməyə dəvət etdi. Müttəfiq qoşunlarının sayı on bir minə çatdı. Lakin qalanın mühasirəsi uzun çəkmədi. Tezliklə Xoy və İrəvan xanlarının köməyi ilə Kəlbəli xan düşmən qoşunları ilə birlikdə döyüşdə qələbə çaldı. Bu barədə P.Q.Butkovun əsərində oxuyuruq: 1 K. Engelqard. Göstərilən əsəri, s. 350. 2 F. M. Əliyev. Şimali Azərbaycan şəhərləri, s 30 3 В.Н.Левиатов. Göstərilən əsəri, s.163. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|