Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
69 Əylis şəhəri idi. XVII əsrdə burada 10 min ailə yaşayırdı. 1 Əgər bu rəqəmin reallığını qəbul etsək və hər ailədə orta hesabla 5 nəfərin yaşadığını nəzərə alsaq, göstərilən dövrdə Əylisdə təx- minən 50 min nəfər adamın yaşadığını söyləyə bilərik. XVII əsr- də Əylis şəhərinin yüksəliş dövrü keçirdiyini digər mənbələr də təsdiq edir. Hətta XVII əsrin sonlarında ümumi iqtisadi tənəzzül şəraitində belə, bu şəhər öz ticarət əhəmiyyətini itirməmişdi. Culfa şəhəri dağıldıqdan sonra Əylis şəhərinin ticarət əhəmiy- yəti daha da artdı. Əsrin sonunda burada yeni bazar və karvansaranın tikilməsi 2 də yuxarıda deyilən fikirləri bir daha sübut edir. Naxçıvan bölgəsinin digər şəhərlərindən fərqli olaraq Əylis şəhəri, ölkəni bürümüş iqtisadi tənəzzülə və dəfələrlə yadelli işğalçıların hücumlarına məruz qalmasına baxmayaraq, XVIII əsrin ortalarınadək öz əhəmiyyətini qoruyub saxlaya bilmişdi. Nadir şahın ölümündən sonra, keçmiş Səfəvilər dövlətinin əra- zisini bürümüş qanlı müharibələr bu dəfə Əylis şəhərindən də yan keçmədi. Məhz XVIII əsrin ortalarında Əylis şəhəri tama- milə dağıdılmış, şəhər ticarət və sənətkarlıq mərkəzi kimi öz əhəmiyyətini itirmişdi. Mənbələrin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, 1751-1752-ci illərdə Azərbaycanın cənub vilayətlərində, hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan Azad xan Kartli-Kaxetiya çarlığına hücum edərkən, 3 yolüstü Əylis şəhərini də mühasirəyə almışdı. 4 Şəhər əhalisi düşmənə ciddi müqavimət göstərsə də, uzunmüddətli mühasirəyə tab gətirməyib, nəticədə məğlubiyyətə uğradı. Şəhəri ələ keçirdikdən sonra Azad xan əhalinin xeyli hissəsini qırdı, şəhərin özünü isə yerlə yeksan etdi 5 . Sonralar 1 İ.Şopen. Göstərilən əsəri, s. 869. 2 Дневник Закария Акулисского. - Ереван, 1939, с. 121. 3 С.М.Алиев. Междоусобные войны и борьба за верховную власть в Иране после распада империи Надир шаха. Bax: Иран. История и культура в средние века и новое время. М., 1980, с. 42; Г. Кикодзе. Ираклий II. Тблиси, 1945,с. 33-35. 4 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siyahı, 358-ci sənəd, v. 6. 5 Yenə orada. 70 Əylis şəhərinin yerində onun ticarət və sənətkarlıq ənənələrini qismən davam etdirən üç böyük kənd — Aşağı Əylis, Yuxarı Əylis və Varakort kəndləri meydana gəldi. 1 XIX əsrin əvvəl- lərində tərtib olunmuş təsvirlərdən aydın olur ki, adları çəkilən hər üç kənddə əhalinin başlıca məşğuliyyəti ticarət və sənət- karlıq olmuşdur. 2 Naxçıvan bölgəsinin ən böyük şəhəri sayılan Naxçıvanın da tarixi faciəli olmuşdur. XVI əsrin sonu — XVII əsrin əvvəllərin- də, yeni qüvvə ilə qızışan Səfəvi-Osmanlı müharibələri nəticə- sində, şəhər xeyli dağıntıya məruz qalmışdı. Onu da qeyd et- məliyik ki, XVII əsrin əvvəllərində gedən müharibə zamanı Naxçıvan həm Səfəvi, həm də Osmanlı qoşunları tərəfindən dağıdılmışdı. Naxçıvanın strateji əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirən Şah I Abbas, ilk əvvəl, bu şəhəri öz ordusunun dayaq məntəqəsinə çevirmək qərarına gəlmişdi. 3 Lakin türk ordusunun hücumlarına tab gətirə bilməyən Səfəvi qoşunları, Naxçıvanı tərk etməyə məcbur olmuşlar. Düşməni hər hansı ərzaqdan məhrum etmək məqsədi ilə Səfəvi qoşunları, şahın əmrinə əsasən, geri çəkil- məmişdən əvvəl, şəhərdə və bütövlükdə bütün vilayətdə böyük dağıntılar törətdilər. Bəzi mənbələrin verdiyi məlumata görə, 1605-ci ildə Naxçıvan şəhərindən və bölgəsindən 70 min adam İranın içərilərinə sürgün edilmişdi. «Böyük sürgün» adı almış tədbir zamanı Azərbaycanın digər yerləri kimi, Naxçıvan bölgə- sinin şəhərləri, ilk növbədə Naxçıvan şəhərinin özü, sözün hə- qiqi mənasında, xarabalığa çevrilmişdi. Bu dövrün hadisələrin- dən bəhs edən mənbələrdən birində göstərilirdi ki, həmin böl- gədə Naxçıvandan tutmuş Vana qədər bir dənə də olsun yaşayış evi salamat qalmamışdı. 4 1 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siyahı, 358-ci sənəd, v. 57-109. 2 Yenə orada, v. 57-109. 3 А.А.Рахмани. «Тарих-и алам-арайи Аббаси» как источник по истории Азербайджана. - Баку: Элм, 1960, с. 99. 4 И.П.Петрушевский. Азербайджан в XVI-XVII вв. Сборник статей по истории Азербайджана вып. I. 1949, с. 278. 71 XVII əsrin 30-cu illərində Naxçıvan şəhəri yenidən böyük dağıntıya məruz qaldı. 1635-ci ildə Mehmed paşanın başçılıq etdiyi türk qoşunları hələ bərpa olmağa macal tapmayan şəhəri ələ keçirib, yenidən dağıtdılar. 1 Məlumdur ki, yüz ildən çox davam edən Səfəvi-Osmanlı müharibələri 1639-cu ildə sülh bağlanmaqla nəticələndi. Ölkə- nin digər yerləri kimi, Naxçıvan bölgəsinin şəhərlərinin də bər- pası üçün əlverişli şərait yarandı. Lakin Səfəvi-Osmanlı müha- ribələri dövründə şəhər həyatına elə ağır zərbə vurulmuşdu ki, XVII əsrin ikinci yarısında hərbi əməliyyatların kəsilməsinə baxmayaraq onu tam bərpa etmək mümkün olmamışdı. Bu ba- xımdan əsrin ortalarında Azərbaycanda olmuş türk səyyahı Öv- liyə Çələbinin məlumatları xeyli təəccüb doğurur. O yazır ki, türk işğalından sonra «bu yerlər xeyli abadlaşmışdır. Şəhərdə 10200 ev, 70 məscid və 40 ibadətxana, 20 karvansara, 7 hamam və 1000-ə yaxın dükan vardı». 2 Türk səyyahının verdiyi bu məlumatlar, digər mənbələrdə göstərilən məlumatlarla nəinki uyğun gəlmir, hətta müəyyən qədər ziddiyyət də təşkil edir. Belə ki, Övliyə Çələbidən xeyli sonra - 1664-cü ildə Azərbaycanda olmuş fransız səyyahı Tavernye Naxçıvanın vəziyyətini təsvir edərək yazırdı: «Naxçıvan çox böyük şəhərlərdən biri olmuşdur. O, Sultan Murad tərəfindən dağıdılmışdır. Orada çoxlu miqdarda gözəl məscidlərin xarabalıqları görünür». 3 Tavernyedən təxminən on il sonra Azərbaycanda olmuş di- gər fransız səyyahı Şardenin məlumatı Övliyə Çələbinin yazısını təkzib edir. Onun yazdığına görə, bu dövrdə Naxçıvan şəhərinin ancaq mərkəzi hissəsi tikilib bərpa edilmiş, yerdə qalan hissəsi isə hələ xaraba vəziyyətdə qalmaqda davam edirdi. 4 Şardenin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, vaxtı ilə 30 min ailənin 1 R Məmmədov. Göstərilən əsəri, e. 136-137. 2 Эвлия Челеби. Книга путешествие (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII). Вып. З. - М., 1983, с. 114115. 3 Sitat R.M.Məmmədovun göstərilən əsərindən götürülmüşdür (s. 137). 4 Путешествие Шардена. Тифлис, 1902, с. 12. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|