Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
78 lindən iki verst, Araz çayının şimal sahilindən isə səkkiz verst aralıqda yerləşirdi. Şəhər şimaldan Şeyx Mahmud, şərqdən Şəkərabad, cənubdan Tumbul və Yaxmana, qərbdən isə Əliabad və Xok mahalları ilə əhatə olunmuşdu. 1 Naxçıvan şəhəri inzibati cəhətdən bir neçə məhəlləyə bö- lünmüşdü. Göstərmək lazımdır ki, şəhərdə müxtəlif dövrlərdə, məhəllələrin sayı da müxtəlif idi. Bu isə bir çox cəhətdən şə- hərin tarixən məruz qaldığı hücum və dağıntılarla bağlı olmuş- dur. Əlimizdə, hələlik Naxçıvan şəhərinin müxtəlif dövrlərdə inzibati bölgüsünü əks etdirən kifayət qədər məlumat yoxdur. Mövcud tarixi boşluğu doldurmaq üçün, Osmanlı əsgərləri Azərbaycanı, o cümlədən Naxçıvan şəhərini işğal etdikləri za- man tərtib edilmiş «dəftərlər»də 2 və Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra rus məmurlarının tərtib etdikləri «kameral təsvirlər»də 3 verilmiş məlumatlarla kifayətlənməli olduq. Əldə edilən az-çox mənbələr əsasında son orta əsrlərdən başlamış, XIX əsrin 30-cu illərinədək Naxçıvan şəhərinin inzibati bölgü- sündə baş verən dəyişiklikləri izləməyə və öyrənilən dövrdə onun inzibati mənzərəsini təsvir etməyə imkan yaranır. Osmanlılar tərəfindən tərtib edilmiş dəftərlərdəki məlumat- lara görə, türk əsgərlərinin istilasından əvvəl Naxçıvanda aşa- ğıdakı məhəllələr mövcud olmuşdur: «Mirzəbəy (başqa adı Came), «Günbəz» (başqa adı Nuri-Ka- manlar), Qaziyi-Cahan (başqa adı Xoca Mirikan), Seyid Hü- seyn, Molla Əhməd, Şahab, Bala, Xocabəy, Tizxiran və Xuz- merek məhəllələri». 4 XVIII əsrin 20-ci illərində Azərbaycanın qərbində baş verən Osmanlı istilası ona gətirib çıxarmışdı ki, işğal olunan Naxçı- vanda məhəllələrin sayı kəskin şəkildə azalaraq ikiyə endirilmiş- 1 İ.Şopen. Göstərilən əsəri, s. 477. 2 İrəvan vilayətinin müfəssəl dəftəri. İstanbul, Başbakanlıq arxivi, №699 (Osmanlı dilində); Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. İstanbul, Başbakanlıq arxivi № 903. 3 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy, iş 353, 358, 372. 4 İrəvan vilayətinin müfəssəl dəftəri s 276-296 79 di. Osmanlı dəftərində bu məhəllələr sadəcə olaraq Yuxarı və Aşağı məhəllə adlandırılır. 1 XVIII əsrin ortalarında müstəqil Naxçıvan xanlığının meydana gəlməsi və yadelli işğalçıların hücumlarının müəyyən müddətə kəsilməsi, Naxçıvan bölgəsində məhsuldar qüvvələrin inkişafına, o cümlədə şəhər həyatına da müsbət təsir göstərdi. Xanlığı inzibati mərkəzinə çevrilən Naxçıvan şəhəri tədricən bərpa olunmağa başladı. Bunu şəhərdə məhəllələrin sayının artması bir daha göstərir. Artıq XVIII əsri sonlarına yaxın şəhərdə dörd məhəllə – Sarbanlar, Şaqab, Əlixan, Qurdlar məhəllələri var idi. 2 XIX əsrin əvvəllərində, yenidən şəhərin inzibati bölgüsündə dəyişiklik baş verdiyi müşahidə olunur. Bu dəyişiklik, hər şey- dən əvvəl, şəhərdə məhəllələrin sayının xeyli artması ilə ifadə olunur. Mənbələrdə, bu dövrdə Naxçıvanda artıq 13 məhəllənin olması haqqında məlumat vardır. 3 Bu məhəllələr aşağıdakılardan ibarət idi: Sarbanlar, Erməni, Oruc məhəlləsi, Köhnə qala, Xo- şulu, Çaparxana, Ziyilarx, Bilici, Şahab, Qala və Təzəkənd. 4 Çox güman ki, «Erməni» və «Ziyilarx» məhəllələri Türkmənçay müqaviləsinə əsasən, Naxçıvana ermənilər köçürüldükdən sonra əmələ gəlmişdir. XIX əsrin əvvəllərində aparılan Rusiya-İran müharibəsi şə- raitində, Naxçıvanda məhəllələrin sayının artması və şəhərin bö- yüməsi bir qədər təəccüblü görünə bilər. Lakin mənbələri diq- qətlə araşdırdıqda bu məsələnin də düzgün izahını vermək mümkündür. XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində, Nax- çıvan xanlığında hakimiyyət başında olmuş Kəlb Əli xanın dövründə Naxçıvan şəhərinin qala divarları xeyli möhkəmlən- dirilmiş və şəhər başqa yerlərə nisbətən yaşayış üçün daha az təhlükəli olmuşdur. Belə ki, 1806-cı ilin sonlarında İran taxt- tacının vəliəhdi Abbas Mirzə, Naxçıvan şəhərini ələ keçirmək 1 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri, s 10-24 2 Azərbaycan MDTA, f. 24, siy. I, sənəd 353, v. 3. 3 Yenə orada, v. 4; İ.Şopen. Göstərilən əsəri, s. 477. 4 İ.Şopen. Göstərilən əsəri 80 üçün dəfələrlə cəhd göstərsə də buna müvəffəq ola bilməmişdi. 1 Naxçıvan şəhərində məhəllələrin sayının artmasına təsir gös- tərən amillərdən biri də, şübhəsiz ki, çarizmin siyasəti olmuşdur. Məlumdur ki, Türkmənçay (1828) və Ədirnə (1829) sülh müqa- vilələri bağlandıqdan sonra İran və Türkiyə ərazisindən ermə- nilərin kütləvi şəkildə Azərbaycan xanlıqlarında yerləşdiril- məsinə başlandı. Köçürülən ermənilərin bir qismi Naxçıvan xanlığında, 2 o cümlədən Naxçıvan şəhərində yerləşdirildi. 3 Öyrəndiyimiz dövrdə Naxçıvan şəhərinin mərkəzində dörd- bucaqlı şəkildə bazar meydanı yerləşirdi. Ticarət dükanlarının və sənətkarlıq emalatxanalarının böyük əksəriyyəti məhz bu mey- danda cəmlənmişdi. 4 Bu dövrdə üç karvansara mövcud idi. On- lardan biri müharibələr zamanı dağılıb yararsız hala salınmışdı. Ticarət dükanlarının və sənətkarlıq emalatxanalarının bir qismi karvansaralarda yerləşmişdi 5 . Naxçıvan şəhərinin kameral təsvi- rindən aydın olur, ki, XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan şəhərində cəmisi 279 ticarət dükanı və sənətkar emalatxanası olmuşdur. Onlardan 56-sı müxtəlif səbəblərə görə fəaliyyət göstərmirdi. 6 Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Naxçıvan şəhəri xanlıqlar döv- ründə, memarlıq baxımından o qədər də zəngin şəhər olmamış- dır. Bu, şübhəsiz ki, uzun müddət davam etmiş, yadelli işğallar və Azərbaycanın özündə gedən feodal ara müharibələri ilə sıx bağlı olmuşdur. Bununla belə, öyrənilən dövrdə Naxçıvanda ictimai əhəmiyyət kəsb edən binalar və tikililər var idi. Bu tikililər arasında məscidləri xüsusi qeyd etmək lazımdır. Vaxtilə Naxçıvan şəhəri özünün dini obyektləri ilə çox məşhur idi. XVII əsrin ortalarında Naxçıvanda olmuş Övliya Çələbi yazırdı ki, 1 Рапорт генерал-майора Несветаева гр. Гудовичу от 6 марта 1807 года. АК АК, т. III, д. 1025, с. 599. 2 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., sənəd 353; S. Qlinka. Göstərilən əsəri, e. 111. 3 Azərbaycan MDTA. f. 24, I siy., sənəd 353. 4 Yenə orada. 5 Yenə orada. 6 Yenə orada. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|