Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
84 uğrayan İran tərəfi Naxçıvan xanlığının ərazisində, özünün hərbi mövqelərinin möhkəmləndirilməsinə böyük diqqət verirdi. İran komandanlığı bu məqsədlə qalaları təmir etdirir və özünün dayaq nöqtəsi ola biləcək yeni qala tikdirirdi. 1 Belə qalalardan biri, şahzadə Abbas Mirzənin arzusu ilə, fransız mühəndisləri tərəfindən, Naxçıvan yaxınlığında tikilmiş və İran taxt-tacının vəliəhdinin şərəfinə adlandırılmış, Abbasabad qalası idi. Mən- bədə göstərilir ki, Abbasabad qalası «...Abbas Mirzə tərəfindən Avropa zövqündə tikdirilmişdir». 2 Bu qala Naxçıvanın cənub- qərbindən 10 kilometr məsafədə yerləşirdi. Abbasabad qalası, Araz çayı üzərində olan keçidin (körpünün) qorunmasını təmin etməklə yanaşı, həm də Cənubi Azərbaycana gedən yola nəzarət edir, lazım gəldikdə bu yolu bağlaya da bilirdi. Qala, İran mövqelərinin rus ordusunun hücumlarından qorunması üçün də mühüm məntəqə hesab edilirdi. Mənbələrin verdikləri təsvir- lərdən aydın olur ki, qala, düzgün beşbucaqlı formasında tikil- mişdi. Qalada olan çoxlu istehkamlardan ikisi, qərb istiqamətin- də Araz çayına söykənirdilər. 3 Belə istehkamların başlıca vəzifəsi, zərurət nəticəsində, qala qarnizonu geri çəkilərkən, onun Araz çayının sağ sahilinə təhlükəsiz keçməsini təmin etməkdən ibarət idi. O.Yevetski yazırdı ki, «Abbasabad qalası fransız və ingilis zabitləri tərəfindən tikilib möhkəmləndirilmiş bürcləri olan beş- bucaqlı poliqondur». 4 Abbasabad qalası vaxtilə bu bölgədə möv- cud olan qədim Astabad yaşayış məntəqəsinin yerində birinci Rusiya-İran müharibəsi dövründə inşa edilmişdi. 1834-1835-ci illərdə Naxçıvan bölgəsində olmuş F.Korf qalanın tikilmə ta- rixindən bəhs edərək yazırdı: 1 Mərkəzi hərbi Dövlət Tarix Arxivi (MDHTA), f. VUA, 6164-cü sənəd, III hissə, v. 16. 2 П.Зубов. Картина последней войны России с Персией. СПб. 1836, с. 131. 3 П.Зубов. Göstərilən əsəri, s. 131. 4 О.Евецкий. Статистическое описание Закавказского края. - СПб. 1833. с. 200. 85 «Mən 25 il əvvəl bu ölkədə Abbas Mirzə tərəfindən tik- dirilmiş Abbasabad qalasını gördüm. O, Abbas Mirzənin yanın- da xidmət edən bir fransız mühəndisinin planı əsasında tikil- mişdir». 1 Abbasabad qalası rus tarixçisi N.Nefedovun 1839-cu ildə nəşr olunmuş yol qeydlərində daha ətraflı təsvir olunur: «...Naxçıvanın əks tərəfində zərərli iqliminə görə tərk edilib, dağıdılmış Abbasabad qalası görünür. Mən fransız mühəndis- lərinin tikdikləri bu tikiliyə baş çəkməyi özümə borc bildim. Məhz həmin mühəndislər otuz il əvvəl, qarışıq bir zamanda, onun tikintisi ilə məşğul olmuşlar. Daşla hörülmüş və lazım gəldikdə su ilə doldurulan dərin xəndək, ikiqat mazğalı olan divar, bürclər, daşla örtülmüş yollar və istehkamın müdafiə vasitələri göstərir ki, İranın əvvəlki dostları, burada həqiqətən çox böyük məharətlə çalışmışlar. Onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, onlar böyük uzaqgörənliklə, qalanı elə tikmişlər ki, körpü üzərinə çıxan qarnizon Arazın o tayına, öz ölkələrinin içərilərinə təhlükəsiz çəkilə bilsinlər». 2 Mənbələrin verdikləri məlumatlara əsasən belə fikir söy- ləmək olar ki, Abbasabad qalası, birinci Rusiya-İran müharibə- sinin gedişində fransızlar tərəfindən tikilmiş, Gülüstan müqavi- ləsindən (1813) sonra ingilislər tərəfindən bərpa edilərək yeni- dən qurulmuşdur. Çox güman ki, Naxçıvan xanlığı Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra, baxımsızlıq ucbatından ya- rarsız hala düşmüşdür. Kim tərəfindən tikilməsindən asılı ol- mayaraq, Abbasabad qalası İran ordusunun Cənubi Qafqazda mühüm dayaq məntəqələrindən biri olub, Azərbaycanın cənu- buna gedən yolun təhlükəsizliyi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Mənbələrdə Abbasabad qalasının daxili quruluşu, burada mülki əhalinin yaşayıb-yaşamaması barədə hələlik məlumata 1 Ф. Корф. Воспоминание о Персии. 1834-1835 гг. - СПб, 1838, С. 7. 2 Н. Нефедов. Взгляд на армянскую область в путевых записах. - СПб., 1839, с. 47 86 təsadüf etməmişik. Yalnız P.Zubovun əsərində göstərilir ki, əv- vəllər bu yerdə Astabad adlı böyük kənd olmuşdur. 1 Lakin müəllifin yazısından aydın olmur ki, qala tikilərkən burada əhali yaşayırdımı və əgər yaşayırdısa, onların sayı nə qədər idi və əsas məşğuliyyətləri nədən ibarət idi. Bununla belə, qalanın yerində olmuş yaşayış məntəqəsinin Astabad adlandırılması da bizdə şübhə oyatmır. Orta əsrlərdə, xüsusilə tədqiq etdiyimiz dövrdə, şəhər əha- lisinin sayı və ictimai tərkibindən danışarkən, həmin dövrdə ya- ranmış gərgin siyasi vəziyyəti nəzərə almamaq olmaz. Çünki bu zaman, Azərbaycanın əksər şəhərləri ya xarici işğalçıların, ya da feodal ara müharibələrinin nəticəsində dağıntıya məruz qalmış- dı. Bu isə şəhər əhalisinin tərkibinə öz mənfi təsirini göstərirdi. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etməliyik ki, feodalizm dövrün- də, Azərbaycanda şəhər əhalisinin formalaşması bu günə kimi dəqiq şəkildə tədqiq olunmamışdır. XVIII əsrdə, xüsusilə xan- lıqlar dövründə Azərbaycan şəhərlərinin əhalisinin miqdarı və ictimai tərkibi də, demək olar ki, öyrənilməmişdir. Halbuki bu məsələlərin tədqiqi şəhərlərin ictimai-iqtisadi quruluşunu, ölkə- nin iqtisadi vəziyyətini daha dəqiq öyrənməyə imkan verərdi. Həm də əhalinin sayca və ictimai tərkibcə öyrənilməsi şəhər- lərdə sənətkarlıq məhsullarının, ticarətin vəziyyətini və miq- darını öyrənməyə, yerli bazarların və şəhər əhalisinin tələbatını dəqiqləşdirməyə imkan verir. Naxçıvan və Ordubad şəhərlərindəki bu vəziyyəti dəqiqləş- dirmək üçün, demək olar ki, faktiki material yox dərəcəsindədir. Yalnız Naxçıvan xanlığı Rusiya tərəfindən işğal edildikdən son- ra, yeni torpaqlarda əvvəllər mövcud olan qayda-qanunu və vəziyyəti öyrənmək məqsədi ilə çarizm, öz məmurlarına həmin yerləri yazılı surətdə təsvir etməyi tapşırdı. Rus məmurlarının müstəmləkəçilik baxımından tərtib etdikləri «təsvirlər» və arayışlar hazırda obyektiv olaraq Azərbaycan tarixi üçün əvəz- edilməz mənbəyə çevrilmişdir. «Naxçıvan diyarının təsviri»ndə 1 P.Zubov. Göstərilən əsəri, s. 131 Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|