Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
90 Müasir dövrdə erməni ekstremistləri Qarabağ kimi, Naxçıva- na da «erməni torpağı» kimi baxdıqları üçün, Rusiyanın işğalı dövründə, bu hadisədən sonra da Naxçıvan bölgəsində əhalinin milli tərkibində dəyişiklik əmələ gəldiyinə və həmin problemin hazırda aktuallığına görə Naxçıvan bölgəsinə rus çarizminin xristianları köçürməsi məsələsi üstündə dayanmağı məq- sədəuyğun hesab edirik. Dəlillərə müraciət etməzdən əvvəl, tarixi aksiomaya əsasla- naraq qeyd etməliyik ki, Azərbaycan şəhərləri olan Naxçıvan və Ordubadda əhalinin mütləq əksəriyyəti də azərbaycanlılardan ibarət idi. Həmin şəhərlərin əhalisinin milli tərkibinin kökü qədim keçmişimizə təsadüf edir. Orta əsrlərin son dövrlərinə aid mənbələr də, bu fikri təsdiq edir. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, Naxçıvan diyarında başqa xalqların nümayəndələri yaşamamışdır. Burada Azərbaycanın qədim tayfalarından olan albanların qalıqları, həmçinin Kilikiyadan gəlmiş bir neçə er- məni ailəsi də yaşayırdılar. Lakin onların xüsusi çəkisi nəzərə çarpmaz dərəcədə az idi. Bununla belə qeyd etməliyik ki, böl- gənin sosial-siyasi tarixinə toxunan əsərlərdə, şəhər əhalisinin etnik-milli tərkibinə dair heç bir statistik məlumata hələlik təsadüf etməmişik. Buna baxmayaraq əldə olan materiallar əsa- sında, şəhər əhalisinin milli tərkibi haqqında müəyyən fikir söy- ləməyə çalışacağıq. Orta əsrlərdə Naxçıvan şəhərində bir neçə məhəllənin olma- sını yuxarıda qeyd etmişik. Osmanlı dəftərindən aydın olur ki, bu məhəllələrin, demək olar ki, hamısında ancaq azərbaycanlılar yaşayırdı. 1 Həmin dövrdə, şəhərdə olan məhəllələrdən biri «Mə- həlləyi-gebran» adlanırdı. 2 Çox güman ki, bu məhəllədə atəşpərəstlər (gebrlər) yaşayır- mışlar. Əgər nəzərə alsaq ki, Naxçıvanda olan məhəllələrdən hər biri orada yaşayanların adı ilə adlanırdı, o zaman, hazırda Nax- çıvana əl uzatmaq iddiasında olan ermənilərin adına, Naxçıvan- 1 İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri, s. 276—296. 2 Yenə orada, s. 306. 91 da məhəllənin olmaması göstərir ki, müasir ermənilərin əcdad- ları burada məskun olmamışlar, ata-babaları isə buraya çarizmin "istilasından sonra köçmüşlər. Adi məntiqə görə, əgər erməni ideoloqlarının uydurduqları kimi, onlar Naxçıvanda yüz illər boyu yaşamış olsaydılar, məhəllələrdən biri hökmən «erməni məhəlləsi» adlandırılardı. Ordubad şəhərinin milli tərkibi də təxminən Naxçıvandakı tərkibə uyğun gəlirdi. Burada olan beş məhəllədən dördündə azərbaycanlılar yaşayırdılar. Qondarma «ermənilər məhəlləsi» isə burada yalnız Türkmənçay müqaviləsindən sonra yaran- mışdır. 1 Fikrimizi faktiki dəlillərlə əsaslandırmaq məqsədi ilə, bir qədər keçmişə nəzər salaq. Qeyd etməliyik ki, 1727-ci ildə tərtib edilmiş «Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri»ndən də aydın olur ki, keçən müddət ərzində şəhər əhalisinin milli tərkibində elə bir əhəmiyyətli dəyişiklik olmamışdır. Dəftərdəki məlumatlara görə, bu dövrdə Naxçıvanda vergi verənlərin sayı 877 nəfər olmuşdur. Bunlardan 799 nəfəri azərbaycanlı, yalnız 78 nəfəri xristian idi. 2 Bundan belə nəticə çıxarmaq olar ki, XVIII əsrin əvvəllərində Naxçıvanda əhalinin təxminən 7,8%-i «ermənilərdən» ibarət idi. Ordubad şəhərinə gəldikdə isə «dəf- tərin» materialları göstərir ki, XVIII əsrin əvvəllərində burada azərbaycanlılardan başqa digər xalqların nümayəndəsi yaşama- mışdır. 3 XVIII əsrin əvvəllərində, Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə müharibələri ilə əlaqədar, Azərbaycanın digər bölgələrində ol- duğu kimi, Naxçıvan bölgəsində də əhalinin həm ümumi sa- yında, həm də milli tərkibində ciddi dəyişikliklər müşahidə olu- nur. Məlumdur ki, çar Rusiyası həm apardığı müharibələrin ge- dişində, həm də müharibədən sonra, İran və Türkiyə sərhəd- lərində, xristianlardan ibarət özünə etibarlı zona yaratmağa ça- lışırdı. Bu məqsədlə İrandan, Cənubi Azərbaycandan və Tür- 1 İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri, s. 306. 2 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri, s. 14. 3 Yenə orada. 92 kiyədən ermənilərin Cənubi Qafqaza kütləvi köçürülməsinə başlanıldı. 1828-1832-ci illərdə bu proses daha intensiv xarakter almışdı. Köçürülənlər ən çox İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xan- lıqlarının ərazilərində ən yaxşı torpaqlarda yerləşdirildilər. Bu zaman yerli azərbaycanlı əhalinin hüquqları kobudcasına po- zulur, onlar xüsusi amansızlıqla öz yaşayış vasitələrindən məh- rum edilirdilər. 1 Məhz bunun nəticəsində, azərbaycanlılar küt- ləvi şəkildə öz yaşayış yerlərini tərk etməyə məcbur edilirdilər. Məsələn, birinci Rusiya-İran müharibəsinin gedişində yalnız Qarabağdan 20 min azərbaycanlı öz vətənlərini tərk edərək, İrana və Azərbaycanın şərq hissəsinə köçməyə məcbur ol- muşdu. 2 Bu proses Naxçıvan bölgəsində də müşahidə olunurdu. XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan böl- gəsində əhalinin milli tərkibində baş verən dəyişikliklər, yuxa- rıda qeyd edildiyi kimi, hər şeydən əvvəl, çarizmin köçürmə siyasəti ilə bağlı idi. Yalnız 1828-1831-ci illərdə Naxçıvan böl- gəsinə 2387 erməni ailəsi (12 min nəfər) köçürülmüşdü 3 . Köçürülən ermənilərin bir qismi bölgənin Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində yerləşdirilmişdi. Yuxarıda qeyd edilmişdi ki, XIX əsrin əvvəlində 1806-cı ildə Naxçıvanda 5 min nəfər yaşayırdı. 1831-ci ilin kameral təs- virində, burada 5470 nəfərin yaşadığı göstərilir ki, bunların da 1110 nəfərini köçkün ermənilər təşkil edirdilər. 4 Verilən rə- qəmləri diqqətlə təhlil etdikdə aydın olur ki, 1806-cı ildən 1831- ci ilə qədər keçən müddət ərzində, Naxçıvanda azərbaycanlıların sayı əvvəlki illərə nisbətən azalmış, gəlmə ermənilərin sayı isə, çar Rusiyasının canfəşanlığı sayəsində əksinə, xeyli artmışdır. Beləliklə, əgər əsrin başlanğıcında ermənilər Naxçıvanda əha- 1 MDHTA, f. VUA, 18512-ci sənəd, v. 37; Х. Ю. Вердиева, Население Северного Азербайджана в первой половине XIX в. (Историко- демографическое исследование). Автореф. Дисс. Канд. Ист. Наук, баку, 1992, с. 17. 2 Н.Дубровин. Закавказье в 1803-1806 гг. СПб., 1866, с. 426. 3 İ.Şopen. Göstərilən əsəri, s. 637. 4 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., 353-cü sənəd, v. 8. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|