Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
87 Naxçıvan şəhərinin əhalisi və əhalinin ictimai tərkibi haqqında, həqiqətə yaxın dəlillər əldə etmək mümkündür. Həmin «təsvir»dən müəyyən etmək olur ki, Naxçıvan xanlığı Rusiyaya ilhaq olun- duqdan əvvəlki dövrdə, həm də Rusiya dövlətinin tərkibində olduğu müddətdə, Naxçıvan şəhəri xalis feodal şəhəri olaraq qalmaqda davam etmişdir. «Təsvir»də bir də göstərilir ki, feodal ara müharibələri və xarici işğalçıların tez-tez baş verən basqınları nəticəsində, şəhər əhalisi öz doğma evini və ocağını tərk etməyə məcbur olmuşdur. Qaçqın şəhər əhalisi öz əmlakları ilə birlikdə əlçatmaz yerlərdə gizlənirdi. Belə bədbəxt hadisələr dövründə şəhər əhalisi soyuqdan və aclıqdan məhv olurdu. Bu cür hadisələr Azərbaycanın şəhərlərində, o cümlədən Naxçıvanda da baş vermişdir. Naxçıvan bölgəsindəki şəhərlərin əhalisinin sayı, onun sosial və milli tərkibi, əhalinin məşğuliyyəti, əsrlər boyu siyasi hadisələrlə bağlı olmuşdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, xanlıqlar dövründə Azərbaycanda elə bir şəhər yox idi ki, bu və ya digər dərəcədə feodal ara müharibələrindən zərər çəkməsin. Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində əhalinin siyasi və sosial tərkibini özündə əks etdirən faktiki materiallar olduqca azdır. Tam inamla demək olar ki, XVIII əsrin ikinci yarısında göstərilən şəhərlərdə, əhalinin sayına dair materiallara hələlik təsadüf edilməmişdir. Bu sahədə mövcud boşluğu doldurmaq üçün əlacsızlıqdan, yenə də XIX əsrin əvvəllərində tərtib olunmuş müxtəlif xarakterli mənbələrdən istifadə etməyi məqsədəuyğun hesab edirik. XIX əsrin əvvəllərinə aid arxiv materiallarını və digər mənbələri diqqətlə izlədikdə aydın olur ki, müharibə şəraitinin olmasına baxmayaraq, şəhər əhalisinin sayında nisbi təbii artım müşahidə olunur. Bu, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, şəhərlərin daha yaxşı müdafiə olunması və rus çarizminin köçürmə siyasəti ilə bağlı idi. Rus ordusunun zabiti mayor Matuşeviç öz raportunda, 1806-cı ildə Naxçıvanda 5 min nəfərdən çox adamın yaşaması haqqında məlumat verir. Matuşeviç öz raportunda həm də başqa bir maraqlı məsələyə toxunur. Onun məlumatından aydın olur ki, qış 88 vaxtı şəhərə daha «1000-ə qədər köçəri ailəsi toplaşırdı». 1 Əgər bu məlumatın həqiqətə uyğunluğunu qəbul etsək, onda ilin qış fəslində Naxçıvanda təxminən beş mindən daha çox adamın yaşadığı haqqında mülahizə söyləyə bilərik. Matuşeviçin verdiyi məlumat, XIX ərpin 30-cu illərinin əv- vəllərində tərtib edilmiş digər materiallarda da təsdiq olunur. Naxçıvan şəhərinin 1831-ci ildə quberniya katibi Zolotnitski tərəfindən tərtib olunmuş kameral təsvirində göstərilir ki, Türk- mənçay müqaviləsi bağlanan dövrdə şəhərdə 873 ev var idi. 2 Bu evlərdə 1330 ailə yaşayırdı və əhalinin ümumi sayı 5470-ə çatırdı. 3 Tədqiq etdiyimiz dövrdə Naxçıvan şəhərində əhalinin sosial tərkibi haqqında məlumat o qədər də çox deyil. Əldə etdiyimiz məlumatlardan aydın olur ki, şəhər əhalisi öz sosial vəziyyətinə görə iki böyük qrupa bölünürdü: vergi ödəyənlər və vergidən azad olunanlar. Şəhərdə yaşayan ailələrdən ancaq 12.7-si hər cür vergidən azad edilmişdilər. 4 Bu ailələrin tərkibinə diqqət verdikdə aydın olur ki, onlardan 2-si xan, 45-i bəy və sultan, 11-i hərbçi, 2-si ali müsəlman ruhani, 36-sı axund və molla, 22-si seyid, 34-ü dərviş, 6-sı isə mirzə ailəsi olmuşdur. 5 Sənətkar və tacir ailələri şəhər əhalisinin əksəriyyətini təşkil edirdilər. Naxçıvan şəhərində xeyli kəndli ailəsi də yaşayırdı. Naxçıvanla müqayisədə, daha kiçik şəhər olan Ordubadın əhalisi də nisbətən az idi. Ordubad şəhərinin kameral təsvirindən aydın olur ki, Türkmənçay müqaviləsinin bağlandığı dövrdə burada 635 ev var idi. 6 Şəhərdə yaşayan ailələrin ümumi sayı isə 803-ə bərabər idi. Əhalinin ümumi sayı 3444 nəfər idi. 7 Göstərilən rəqəmləri XIX əsrin əvvəllərində tərtib olunan statistik materiallarda və arxiv sənədlərində olan rəqəmlərlə müqa- 1 MDHTA. f. VUA, 4259-cu sənəd (1806), IV hissə, v. 69. 2 Yenə orada, v. 8-9. 3 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., 353-cü sənəd, v. 8. 4 İ.Şopen. Göstərilən əsəri, s. 479. 5 Yenə orada. 6 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., 372-ci sənəd, v. 8. 7 Yenə orada, v. 8-9. 89 yisə etdikdə istər Naxçıvanda, istərsə də Ordubadda şəhər əha- lisinin ümumi artımı haqqında əvvəlcədən söylədiyimiz fikir bir daha təsdiq olunar. Belə ki, Naxçıvan vilayətinin statistik təsvirin- dən aydın olur ki, XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan şəhərində, dörd məhəllədə yerləşən 700 ev var idi. 1 Həmin dövrdə şəhərdə yaşayan ailələrin 260-ı vergi verməkdən azad idi. Bütövlükdə, 700 evin hər birində orta hesabla 5 nəfərin yaşadığını nəzərə alsaq, işğal olunmazdan əvvəl Naxçıvanda 3500 nəfər əhalinin yaşadığını söyləyə bilərik. Lakin bu mənbənin verdiyi məlumat əsasında, göstərilən dövrdə şəhərdə həqiqətən də, 3500 nəfərin yaşaması barədə qəti hökm vermək olmaz. Çünki evlərin sayı ilə heç də, həmişə ailənin sayı uyğunluq təşkil etmir. Məsələn, Naxçıvan şəhərinin 1831-ci ildə tərtib olunmuş təsvirindən aydın olur ki, bu dövrdə şəhərdə 873 ev olduğu halda, onlarda 1330 ailə yaşayırdı. 2 Bunu onunla izah etmək olar ki, adətən, yaxın qohumluq əlaqəsində olan bir neçə ailə bir evdə yaşayırdı. XVIII əsrin sonlarından XIX əsrin 30-cu illərinə qədər keçən müddət ərzində Ordubad şəhərində həm evlərin, həm də əhalinin sayında müəyyən dəyişikliklər olmuşdur. Belə ki, 1800-cü ildə burada 2 min nəfər, 3 bir qədər sonra isə 2575 nəfər 4 əhali yaşamış və yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 20-ci illərin sonlarında şəhərdə əhalinin sayı 3444 nəfərə çatmışdı. 5 Ordubad şəhərində əhalinin sosial tərkibi Naxçıvan şəhərindən o qədər də fərqlənmirdi. Burada ali zümrə 74 ailə ilə təmsil olunmuşdu. Onların 13-14-ü bəy və sultan, 2-si yüksək rütbəli ruhani, 31-i axund və molla, 21-i seyid, 5-i mirzə, 1-i dərviş, 1-i isə hərbçi ailəsi idi. 6 1 NƏST, s. 68. 2 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., 353-cü sənəd, v. 8-9. 3 А.Г.Искендеров. Классовая структура городского и сельского населения Азербайджана в период трети XIX в. - Города Азербайджана в период капитализма. Баку. 1987. 4 X.R.Vahidova. Göstərilən əsəri, c. 15. 5 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., 372-ci sənəd, v. 8. 6 İ.Şopen. Göstərilən əsəri, s. 482. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|