Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
idi. Xan hakimiyyəti ləğv edildikcə, xanların və düşmən əhvali-ruhiyyəli bəylərin bütün əmlakı – məskunlaşmış və məskunlaşmamış torpaqlar, otlaqlar, bağlar, balıq vətəgələri, duz mədənləri, neft quyuları və s. dövlətin ixtiyarına keçirdi. Bu əmlakın bir hissəsini dövlətin özü istismar edir, digər hissəsini isə iltizama verirdi. Hər iki halda komendant təsərrüfat hissəsinin başçısı kimi çıxış edirdi. Dövlətə məxsus ―əmlakı yoxlamaq və dəqiq müəyyənləşdirmək‖, dövlətin gəlirini artırmaq üçün vasitələr axtarmaq onun vəzifəsinə daxil idi. Komendant xəzinə torpaqlarından vergilərin vaxtında toplanmasına, həmçinin sahibkar kəndlilərinin dövlət mükəlləfiyyətlərini yerinə yetirməsinə göz qoyurdu. Gömrük pulu (rəhdari) və qaoan pulu (mizan) vergilərin verilməsinə nəzarət və komendantın səlahiyyətinə daxil idi. Çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinin bilavasitə icraçısı və həyata keçiricisi olan komendantlar yerli feodalların siyasi etibarlılığını, onların çarizmə necə xidmət etdiklərini diqqətlə izləyirdilər. Onlardan özlərini mütləqiyyətin sadiq xidmətçiləri kimi göstərənlər komendant tərəfindən tiyul hüququ ilə məskun və qeyri-məskun torpaqlarla, rəncbərlərlə bolluca təmin edilirdilər. Sadiq bəylərə məskunlaşmış torpaqlar və rəncbərlər verilməsi, məsələn, quabnın komendantı polkovnik Lisaneviç tərəfindən 1810-cu ildə yerli feodal Məməmd bəyə ilk torpaq mükafatının verilməsinin əsaslandırılması buna xarakterik misaldır: ―Sizin tərəfdən bizim əlahəzrət hökmdara göstərilən hüsn-rəğbətə görə... mən sizə kəndləriniz Zərqova və Talabinin idarəsini... tam inamla sizə tapşırıram ki, siz bunu özünüzün Rusiya hökumətinə sədaqətinizə hörmət kimi qəbul edərək, əlahəzrət imperatora bütün hörmətinizi saxlayacaqsınınız və təkcə öz şəxsdi xeyrinizi gözləməyib, əhalini də bu cür cinayətlərdən (çar hakimiyyətinə qarşı çıxışlardan – Red.) çəkindirəcəksiniz və kəndliləri və yaxud başqa birilərini buna sövq edənlərin qarşısını alacaqsınız‖ [79]. Komendant cəza orqanlarının – polisin və məhkəmənin də fəaliyyətinə rəhbərlik edirdi. O, hərbi nökərlərə və yerli atlı polisə (çaparlara) başçılıq edir, mülki və əhəmiyyətli cinayət işlərinə baxan şəhər və yaxud əyalət məhkəmələrinə sədrlik edirdi. Məhkəmə kollegial orqan olsa da (belə ki, onun tərkibinə yerli əyanların nümayəndələrindən seçilən daha dörd üzv daxil olurdu), əslində iş komendant tərəfindən təkbaşına həll edirdi. O, adətən heç bir qanuna əsaslanmadan qərar çıxarır və bu da hökm üçün əasa olurdu. Məhkəmədə işlərin həlli aylarla, bəzən isə illərlə uzadılırdı. Ağır cinayətlərinə hərbi məhkəmə və yaxud hərbi məhkəmə komissiyası baxırdı. Hərbi məhkəmə prosesləri qısamüddətli olması ilə fərqlənirdi. Məhkəmə üç gün ərzində qərar çıxarır, sonra baxılmaq və təsdiq edilmək üçün Qafqazdakı baş komandana göndərilirdi. Hərbi məhkəmə çar müstəmləkələrinin əlində sosial və müstəmləkə zülmünə qarşı çıxış edənlərə divan tutmaq üçün əlverişlçi cəza orqanı idi. Nəhayət, komendant həmçinin hərbi qarnizonun rəisi idi. Beləliklə, onun əlində çox böyük hakimiyyət – icraedici, məhkəmə və hərbi hakimiyyət toplanmışdı. ―Yüz minlərlə əhalinin hüququ, namusu və əmlakı... komendantın özbaşınalığından asılıdır‖ [80]. Yüzilliyin 20-ci illərin sonu 30-cu illərinin əvvəllərində Cənubi Qafqaz diyarını təftiş edən senatorlar Meçnikov və Kutaytsev belə nəticəyə gəlmişdilər. Xanlıqlar dövründə olduğu kimi, əyalətlər naiblər tərəfindən idarə olunan mahallara bölünürdü. Onlar komendant tərəfindən çarizmə sədaqətli bəylərdən təyin edilir və Qafqazdakı baş komandan tərəfindən təsdiq edilirdi. Naiblərin hüquq və vəzifələri hər hansı bir rəsmi sənədlə təsdiq olunmamışdı, o nəinki müxtəlif əyalətlərdə müxtəlif idi, hətta çox vaxt bir əyalətin hüdudlarında da eyni deyildi. Bir qayda olaraq onlar bütöv əyalət üçün müəyyən edilmiş ölçüyə əsaslanaraq vergi və mükəlləfiyyətləri kəndlər arasında bölüşdürür, kəndliləri mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməyə məcbur edir, məhkəmə və polis hakimiyyətini yerinə yetirirdilər. Naiblərin əksəriyyəti məvacib almırdı. Məsələn, Qarabağ əyalətində 11 naibdən yalnız ikisi məvacib alırdı [81]. Naiblər öz vəzifələrinə görə toplanan verginin bir hissəsi
hesabına mükafatlandırılırdılar. Onlar həmçinin məskunlaşmamış xəzinə torpaqlarından və dövlət kəndlilərindən istifadə edirdilər. Qarabağ əyalətində mahal naibləri kəndlilərin bütün gəlirlərin onda bir hissəsi ailələri üçün ərzaq almağa sərf edirdilər. Onlar üçün xidmətçilər ayrılırdı. Kəndlilər mahal naiblərinin torpaqlarını əkir, bəzən isə məhsulu yığmağa və döyməyə kömək edirdilər. Əhali toya görə naibə ―toy payı‖ adı altında vergi ödətirdi. Çəkişmələrin xeyrinə toplanırdı [82]. Komendant odarəçıliyinin ən aşağı pilləsində kəndxudalar və yüzbaşılar dururdular. Bu vəzifə ―seçkili‖ idi, lakin çox vaxt kənd icması cəza olaraq bu hüquqdan məhrum edilir və kəndə hükumət kəndxudası təyin edilirdi. Hükumət kəndxudasından fərqli olaraq seçkili kəndxudalar məvacib almırdılar. Lakin kəndlilərdən toplanılan vergilərin bir hissəsi onlara çatırdı. Bəzən belə kəndxudaların sərəncamına məskunlaşmamış torpaqlar və rəncbərlər verilirdi. Kəndxuda icma hüdudlarında qayda-qanunun gözlənilməsinə, kəndlilərin mükəlləfiyyətləri müntəzəm yerinə yetirməsinə pul vergilərinin toplanmasına, yolların, körpülərin və suvarma şəbəkələrinin saxlanmasına cavabdeh idi. Komendant idarə sistemi hərbiləşdirilmiş, ―müvəqqəti və sanki özgə torpaqlarında işğalçı xarakter daşıyırdı‖. Komendant idarə üsulu keçmiş istismar aparatının azacıq yeniləşdirilmiş forması idi. Buna görə də o, köhnə inzibati-idarə sistemini əsaslı şəkildə dağıda bilmədi. Xanlıqlar ləğv edildikdən sonra komendantlara ―keçmiş idarə formalarını dəyişdirmədən keçmiş (xan – Red.) adətlər ilə idarə‖ etmək barəsində sərəncam verilmişdi. Hətta hökumət dairələrində də etiraf edilirdi ki, ―Cənubi Qafqaz diyarının idarəsi, bəzi əyalətlərin Rusiyaya birləşdirilməsindən 30o ilə qədər vaxtın keçməsinə baxmayaraq, hələ özündə Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|